مردمان ناواهو که در آریزونا و نیومکزیکو متمرکز شده‌اند، یکی از بزرگترین گروه‌های بومی آمریکا در ایالات متحده هستند. این قبیله که در حال حاضر از ۴۰۰۰۰۰ عضو تشکیل شده است، از شمال غربی کانادا سرچشمه گرفته و در دهه ۱۸۶۰ در یک تبعید اجباری توسط دولت فدرال آمریکا به مکان فعلی خود منتقل شدند.
خانواده‌های سنتی ناواهو در خانه‌های دایره‌ای از گل و چوب به نام هوگان زندگی می‌کنند، نقاشی‌های تشریفاتی پیچیده‌ای از شن خلق می‌کنند و مراسم چهار روزۀ «دویدن» (مراسمی به نام کیناالدا) برای جشن گرفتن بلوغ دختران برگزار می‌کنند.
به گزارش فرادید، اما مسلماً مهمترین جنبه فرهنگ ناواهو زبان آنهاست. زبان ناواهو که با نام Diné Bizaad (زبان مردم) نیز شناخته می‌شود، شبیه زبان آپاچی است که بین سال های ۱۳۰۰ و ۱۵۲۵ پس از میلاد از آن جدا شده است.
زبان‌های ناواهو و آپاچی متعلق به یک خانواده زبانی به نام آتاباسکان هستند که توسط قبایل بومی در یوکان، آلاسکا و بریتیش کلمبیا نیز صحبت می‌شود. مانند سایر زبان‌های بومی آمریکا، جهانی شدن و تبعیض، بقای ناواهو را تهدید می‌کند. در سال ۲۰۱۷، تعداد سخنگویان مسلط به زبان ناواهو ۱۷۰۰۰۰ نفر تخمین زده شد که کمتر از نیمی از جمعیت این قبیله است.
یادگیری زبان ناواهو اصلا آسان نیست. در مقایسه با سایر زبان‌های پیچیده‌تر اما رایج، مانند کره‌ای یا عربی، منابع بسیار محدودی برای یادگیری این زبان وجود دارد. تسلط بر زبان ناواهو همچنین مستلزم سطحی از آشنایی با آداب و رسوم ناواهو است، چیزی که حتی برخی از مردم بومی نیز دیگر به آن دسترسی ندارند.
اما دلهره‌آورترین جنبه یادگیری ناواهو خود این زبان است. دو زبان‌شناس به نام‌های رابرت دبلیو یانگ و ویلیام مورگان، این زبان را به عنوان «پیچ وخمِ ناامیدکنندۀ بی‌نظمی» توصیف کرده‌اند؛ دستور زبان، نحو، و تلفظ منحصر به فرد آن برای بیگانگان به قدری غیرقابل کشف است که در طول جنگ جهانی دوم، ارتش آمریکا از ناواهو به عنوان نوعی کد نظامی استفاده می‌کرد.
نه فقط صحبت کردن بلکه حتی فهمیدن شنیداری زبان ناواهو نیز می‌تواند کابوس‌وار باشد. مانند سایر زبان‌های خانواده آتاباسکان، ناواهو یک زبان «تونال» است، به این معنی که کلماتی با املای دقیقاً یکسان، بسته به نحوه «تلفظ» معانی متفاوتی دارند.
ناواهو نه تنها بین حروف صدادار بلند و کوتاه تمایز قائل می‌شود (مثلا bita به معنای «در وسط» است در حالی که bitaa به معنای «پدر» است)، بلکه بین گام‌هایی از صدا که چهار نوع مختلف از آن‌ها وجود دارد نیز تمایز قائل می‌شود.
آتاباسکان تنها خانواده زبان آمریکایی است که تا این حد به لحن‌ها متکی است، به این معنی که زبان ناواهو حتی برای یک عضو قبیلۀ چروکی همانقدر گیج‌کننده است که برای یک نیویورکی سفیدپوست.
ناواهو همچنین دارای صداهایی است که در بسیاری از زبان‌های دیگر وجود ندارند. این زبان دارای ۳۳ صامت و ۱۲ مصوت است (در مقایسه، الفبای انگلیسی به ترتیب دارای ۲۱ صامت و ۵ مصوت است). این زبان مصوت‌هایی دارد که صدای آن‌ها بیشتر از درون بینی می‌آید و صامتی نیز دارد که با قرار دادن نوک زبان به سقف دهان و بازدم از هر دو طرف تلفظ می‌شود.
یکی از دانشجویان بومی از دانشگاه ایالتی آریزونا می‌گوید: «آموزش زبان ما برای گفتن صداها و نمادهای مختلف صدادار سخت است. شما باید با دیگران تعامل داشته باشید تا بدانید که درست می‌گویید».
مرحله بعدی دستور زبان است. مانند اسپانیایی، ناواهو یک زبان فعل محور است که در آن، افعال منفرد می‌توانند به اندازه کل جملات انگلیسی اطلاعات را منتقل کنند. افعال در زبان ناواهو بسته به نحوه انجام یک عمل خاص تغییر می‌کنند.
به عنوان مثال، «نَشَعَه» به معنای یک بار دست زدن به چیزی است، در حالی که «ییشَعَه» به معنای چند بار وررفتن با یک چیز است. همچنین اگر عمل خاصی شامل یک مفعول باشد، فعل مربوطه نیز بسته به ماهیت آن مفعول تغییر می‌کند.
به عنوان مثال، فعل «دادن» بسته به اینکه شما یک شی فشرده، یک شی بلند و انعطاف پذیر، یک شی سفت، یک جسم صاف یا یک ظرف را به کسی میدهید، تغییر می‌کند. بنابراین اگر قرار است از کسی بخواهید یک لیوان آب به شما بدهد، ابتدا باید بررسی کنید که آیا لیوان خالی، پر یا نیمه پر است.
