سرویس بین‌الملل انتخاب / سید حمزه صالحی: دو دهه است که موضوع پرونده هسته‌ای ایران سایه سنگین خود را بر سر سیاست خارجی کشور انداخته است و بخش اصلی توان دستگاه دیپلماسی کشور مصروف این پرونده شده است. این پرونده که بعد از سال‌ها مذاکره درنهایت با امضای برجام در سال ۱۳۹۴ به سرانجام رسید و ایران توانست علاوه بر رفع تحریم‌ها حق غنی‌سازی در خاک خود و نیز حق تحقیق و توسعه را که حق مسلم خود می‌دانست به دست بیاورد. از طرفی نگرانی‌های هسته‌ای کشورهای غربی با نظارت گسترده که بر برنامه اتمی ایران اعمال می‌شد رفع گردید، به همین دلیل از منظر اکثر کارشناسان برجام یک توافق برد-برد بود که طرفین توانسته بودند بر اساس یک سازوکار چندمرحله‌ای بر یک بحران که پتانسیل بالایی برای درگیری و جنگ داشت غلبه کنند. توافق برجام همچنین زمینه مساعدی برای آزاد شدن پتانسیل توسعه کشور ایجاد کرد و کشور توانست در سال 1395 رشد اقتصادی 12.5 درصدی تجربه کند. توافق هسته‌ای مخالفان زیادی در سطح داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی داشت که با پیروزی ترامپ در انتخابات آمریکا زمینه برای ضربه نهایی به این توافق فراهم شد و درنهایت با خروج آمریکا از برجام تحریم‌ها مجدداً علیه ایران اعمال شد.
بعد از خروج آمریکا ایران نیز در چند مرحله تعهدات برجامی خودش را کاهش داد و سطح غنی‌سازی خود را بالا برد. بسیار بر این تصور بودند که برجام به‌طور کامل فرو خواهد پاشید؛ اما در سال ۲۰۲۰ که بایدن در انتخابات آمریکا پیروز شد، وضعیت متفاوت شد و اخبار بسیار مثبتی از احیای توافق هسته‌ای به گوش می‌رسید
در ابتدای دولت بایدن و اواخر دولت روحانی مذاکرات احیای برجام آغاز شد و همچنان ادامه یافت. در بعضی مواقع حتی به نظر می‌رسید که طرفین به توافق دست‌یافته‌اند، اما به نظر می‌رسید با توجه به ایام انتخابات در ایران موانع احیای برجام دوچندان شده است. در مقطعی این امیدواری شکل گرفت که بعد از مشخص شدن نتایج انتخابات و از بین رفتن نگرانی‌ها و حساسیت‌های انتخاباتی ممکن است فضا برای دولت روحانی ایجاد شود تا در لحظات آخر برجام را احیا کند؛ اما این‌گونه نشد. روحانی در ابتدای تیرماه ۱۴۰۰ در جلسه هیئت دولت گفته بود اگر به عراقچی اختیار بدهیم، همین امروز تحریم می‌تواند برداشته شود؛ اما ظاهراً رئیسی و تیم انتقالی او که در شرف به دست گرفتن قدرت بودند مایل به احیای برجام در دولت روحانی نبودند و معتقد بودند در آینده می‌توانند توافق بهتری انجام دهند.
به هر نحو برجام در دولت روحانی احیا نشد و تیم دولت رئیسی با یک تأخیر چندین ماهه وارد مذاکرات شد و البته این بار مذاکرات برخلاف دوران روحانی روبه‌جلو نبود و اخبار گویای این بود که طرفین از رسیدن توافق دورتر می‌شوند. اوضاع زمانی سخت‌تر شد که در مذاکرات احیای برجام برخلاف قبل مذاکرات ایران با آمریکا از شکل مستقیم خارج‌شده بود و به شکل واسطه‌ای انجام می‌شد و در مقاطعی آقای مورا مذاکره‌کننده اتحادیه اروپا و نیز اولیانوف نماینده روسیه مسئولیت انتقال پیام به طرفین را داشتند که همین مسئله بر پیچیدگی موضوع افزود. بااین‌حال در مقاطع مذاکرات در آستانه توافق هم قرار گرفت که عواملی چند باعث شکست آن شد.
یک مورد در زمان آغاز حمله روسیه به اوکراین در زمستان 1400 بود که مسکو با اخلال در روند مذاکرات مانع امضا توافق در حال وقوع شد. در آن زمان حتی عده‌ای در داخل که معتقد به پیروزی حتمی روسیه در جنگ اوکراین بودند با توافق مخالف بودند؛ زیرا معتقد بودند با پیروزی روسیه و تضعیف غرب فضای بهتری برای ایران ایجاد می‌شود؛ اما نتایج جنگ آن‌چنان‌که این عده تصور می‌کردند پیش نرفت و روسیه در اوکراین زمین‌گیر شد.
مورد بعدی هم در تابستان ۱۴۰۱ رخ داد، درحالی‌که به نظر می‌رسید طرفین تمایل مجدد خود را به احیای برجام نشان داده‌اند، اما توافق رخ نداد. این بار وسوسه یک تئوری نسنجیده و خسارات بار با عنوان «زمستان سخت اروپا» که به‌هیچ‌وجه نه‌تنها مطابق پیش‌بینی پردازندگان آن پیش نرفت، بلکه اروپا یکی از باثبات‌ترین و بهترین زمستان‌های خود را سپری کرد در عدم احیای برجام نقش داست. درواقع رؤیای نسنجیده زمستان سخت اروپا رؤیای رسیدن به توافق و خارج شدن کشور از زیر بار تحریم‌ها را که می‌توانست کشور را در مسیر توسعه قرار دهد بر باد داد.
بااین‌حال از آن زمان به بعد به شکل جسته‌وگریخته رفت‌وآمدهای دیپلماتیک پیرامون برجام همچنان ادامه داشته است و گفته می‌شود که ایران و آمریکا به یک توافق نانوشته در چهارچوب برجام برای تنظیم رفتارهای خود رسیده‌اند تا بتوانند از گسترش تنش‌ها جلوگیری کنند.
اخیراً کرت کمبل نامزد دولت بایدن برای تصدی پست قائم‌مقامی وزارت خارجه در 17 آذر 1402 گفته بود که برجام مرده است و مذاکرات احیای برجام دیگر روی میز نیست. اگرچه این اظهارات را می‌توان تا حدودی برای جلب‌توجه سناتورهای تندرو کنگره و کسب رأی اعتماد آن‌ها در نظر گرفت؛ اما یک روز بعدازاین اظهارات امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه ایران هم گفت: هرچه جلوتر می‌رویم، برجام بی‌خاصیت‌تر می‌شود و ما برای همیشه خودمان را گرفتار این تونل تنگ نمی‌کنیم. او درعین‌حال تأکید کرده بود که ایران هنوز برجام را کنار نگذاشته است. در روز 20 آذر هم ناصر کنعانی سخنگوی وزارت خارجه گفت: ایران ضرورتی برای برجام دوم نمی‌بیند؛ ولی درعین‌حال تأکید کرد که برجام به قوت خود باقی است؛ او در ادامه گفته بود که حتی آمریکا هم رسماً اعلام نکرده برجام مرده است.
با تمام مواضع ضدونقیضی که طرفین در مورد برجام می‌گیرند همه شواهد گویای این است که برجام با هر وضعیتی که دارد و حتی اگر عده‌ای آن را مرده فرض کنند بازهم همچنان تنها راهکار عملیاتی و قابل‌اتکا طرفین پیرامون برنامه هسته‌ای ایران است. درواقع هم ایران و هم آمریکا باوجود مواضع متعددی که دارند تاکنون برای مدیریت وضعیت و کنترل سطح تنش‌ها کاملاً به برجام متکی بوده‌اند و آشکارا مشخص است که برجام همچنان در حال کار کردن است و طرفین هم فعلاً هرچند به‌صورت غیررسمی و غیرعلنی راهکاری جز اتکا به کارایی نهفته در برجام ندارند. گزینه‌های طرفین محدود است و شامل احیای برجام، رسیدن به یک توافق جدید و اعلام فروپاشی رسمی آن از سمت طرفین ازجمله ایران و ورود به یک عرصه تقابلی و خصومت‌آمیز است که ممکن است هر پیامدی را به دنبال داشته باشد. واقعیت این است که اگرچه طرفین در احیای برجام و یا رسیدن به یک توافق جدید ناکام بوده‌اند؛ ولی هرگز تمایلی به افزایش سطح تنش‌ها و خصومت‌ها هم ندارند؛ بنابراین همچنان برجام محور اصلی رفتار آنان در مدیریت پرونده هسته‌ای است.
در شرایط فعلی با توجه به افزایش فشارها تحریم‌ها بر ایران که موجب نارضایتی اجتماعی و کسری بودجه و بسیاری مشکلات اقتصادی و اجتماعی دیگر شده است و نیز نگرانی‌های رو به افزایشی که غرب نسبت به اقدامات هسته‌ای ایران دارد، بسیار بعید است که وضعیت فعلی در میان‌مدت تداوم داشته باشد و انتظار می‌رود در آینده شاهد تحرکات و یا تحولاتی در موضوع پرونده هسته‌ای ایران باشیم، اگرچه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا سایه خود را بر این مسئله انداخته است و این توقع وجود دارد که وضعیت فعلی حداقل تا یک سال آینده ادامه داشته باشد. درمجموع باید بپذیریم هرگونه تغییری جدیدی که بخواهد رخ دهد بعید است خارج از چهارچوب تعیین‌شده در برجام به نتیجه برسد؛ بنابراین توافق برجام مبنای مهمی است که نقش اصلی را در سرنوشت پرونده هسته‌ای و فراتر از آن در روابط ایران و آمریکا و آینده توسعه کشور خواهد داشت.
