ماهان نصراللهی / سرویس بین الملل انتخاب: میدان گازی آرش در شمال خلیج فارس در استان بوشهر است که یکی از میادین گازی مشترک ایران با کویت به شمار می رود. کویت و سایر کشورهای عربی آن را الدره یا دورا می نامند. این میدان منبع بسیار ارزشمندی از سوخت های فسیلی در خلیج فارس است که هم اکنون به علت مواضع زیاده خواهانه کویت و عربستان که منکر حق و حقوق ایران می شوند محل مناقشه بین سه کشور شده است و در صورت عدم دستیابی به یک راه حل دیپلماتیک پتانسل افزایش تنش در منطقه را دارد.
این میدان در سال ۱۳۴۶ توسط یک شرکت نفتی ژاپنی در غرب خلیج فارس کشف شد. ریشه‌های این مناقشه را می‌توان به دهه 1960 جستجو کرد، زمانی که ایران و کویت امتیازات فراساحلی را به شرکت‌های مختلف اعطا کردند. ایران امتیاز خود را به شرکت نفت انگلیس و ایران (بریتیش پترولیوم) و کویت آن را به رویال داچ شل واگذار کرد. اما امتیارات ایران و کویت در بخش شمالی با هم تداخل داشت و منجر به ادعاها و اختلاف نظرهای متناقض بر سر مالکیت و حقوق بهره برداری شد.
ایران تجهیزات حفاری خود را حدود ۲۲ سال پیش به سمت آرش انتقال داد. در آن زمان اختلاف خفته میان دو کشور بالا گرفت و در جریان سفر امیر وقت کویت به تهران و دیدارش با «محمد خاتمی» رییس جمهور وقت، ایران که با هدف رفع اختلاف از راه مذاکره، انجام شد، ایران فرایند حفاری را برای دستیابی به یک توافق متوقف کرد و کویت هم از همکاری با عربستان در این میدان دست کشید. از آن زمان مذاکرات میان ایران و کویت برای تحدید حدود دریایی میان دو کشور و تعیین مرزهای آبی که سرشار از منابع نفت و گاز است آغاز شد، اما تاکنون به موفقیت نرسیده است. با این حال در سال 1395، رسانه‌ها داخلی گزارش دادند که عربستان سعودی و کویت شرکت مشترک (KJO) را برای توسعه میدان در یک سرمایه‌گذاری مشترک به شکل 50 به 50 بدون هیچ حقی برای ایران تشکیل داده‌اند. خبرگزاری تسنیم در 11 تیر 1395 در واکنش به این اقدام در گزارشی نوشت:« کویت سهم ایران را در میدان گازی آرش به عربستان بخشید/ تقسیم غنایم دو کشور عربی با اموال مردم ایران» این اقدام عربستان و کویت در حالی بود که برآورد می شود حدود 70 درصد ذخایر گازی میدان آرش در آبهای ایران باشد. در آن زمان ایران به شدت به توافق بدون حضور ایران اعتراض کرد و این اقدام را غیر قانونی خواند؛ زیرا مرزهای میدان مشترک بین سه کشور هنوز تعیین نشده است. ایران بارها خواستار توافقنامه تعیین مرز برای تعیین حق بهره برداری از بخشی از میدان شده است.
گفتنی است برآوردها حکایت از آن دارد که ذخیره گاز طبیعی میدان آرش ۲۰ تریلیون فوت مکعب است که می تواند روزانه یک میلیارد فوت مکعب تولید کند. ذخیره نفت خام آن هم نزدیک به ۳۱۰ میلیون بشکه است که ایران 40 درصد از سهم آن را دارد. میدان گازی آرش در منطقه انحصاری اقتصادی ایران قرار دارد و از آنجا که میدان آرش وسیع و عرض خلیج فارس در آن قسمت کمتر است، بخشی از این میدان در منطقه انحصاری اقتصادی کویت قرار گرفته است که وضعیتی کم و بیش مشابه میدان گازی «پارس جنوبی» است که میان ایران و قطر مشترک است و دولت آن قطر آن را میدان گازی «گنبد شمالی» می‌نامد. وجود چنین منابع سرشاری در این منطقه برخلاف برخی اظهار نظرها در داخل مانند گفته‌های هادی بیگی نژاد نماینده ملایر و عضو کمیسیون انرژی مجلس است که در 19 آذر 1402 در اظهار نظری عجیب مدعی شده بود که: «میدان آرش ذخایر زیادی ندارد و به میزانی نیست که کشور‌ها بخواهند بر سر آن مجادله کنند». برخلاف چنین گفته هایی منابع عظیم این میدان بسیار ارزشمند و تعیین کننده است و مقامات تصمیم گیر باید با دقت و حساسیت در پی احقاق حق ملت ایران باشند. مهمتر از هر چیزی این مسئله یک موضوع مربوط به حاکمیت ملی است که هرگونه کوچک انگاری آن اشکارا اقدامی علیه منافع می تلقی می‌شود.
در حالی چنین اظهاراتی در ایران مطرح می شود که کویت و عربستان همچنان بدون توجه به حقوق ایران اقدامات خود را در این میدان گازی آغاز کرده اند. برای مثال در دسامبر ۲۰۱۹ کویت و عربستان یادداشت تفاهم «همکاری مشترک برای توسعه میدان الدره/ آرش امضا کردند که در مارس ۲۰۲۲ عملی شد به موجب آن شرکت نفط کویت و شرکت آرامکو اقدامات لازم برای توسعه این میدان گازی و تولید یک میلیارد فوت مکعب استاندارد در روز گاز و 84000 بشکه در روز میعانات امضا کردند. در آن زمان محسن خجسته مهر، رئیس شرکت ملی نفت ایران به این بیانیه واکنش نشان داد و از آمادگی ایران برای آغاز حفاری در میدان آرش خبر داد. همچنین جواد اوجی، وزیر نفت ایران در واکنش گفت تهران به زودی حفاری در میدان آرش را آغاز خواهد کرد.
سوابق تاریخی مذاکرات دوجانبه در 60 سال گذشته نشان می دهد که دو کشور همواره حق طرف مقابل را برای سهم داشتن در منابع عظیم به رسمیت شناخته اند این موضوع تا سال گذشته هم ادامه داشته است. برای مثال در تاریخ 9 فروردین 1401 احمد ناصر الصباح وزیر خارجه کویت در کنفرانس خبری مشترک با همتای فرانسوی اش گفته بود که میدان گازی الدرة یک موضع سه جانبه میان این کشور، عربستان و ایران است. اما در همان روز و ساعاتی بعد این کشور موضع خود را تغییر داد؛ به طوری که خبرگزاری دولتی کویت (کونا) به نقل از وزیر خارجه این کشور اعلام کرد: میدان گازی الدره صرفا کویتی - سعودی است. ایران در این میدان طرف نیست و آنچه در نشست خبری مطرح شد در خصوص مذاکرات فلات قاره بوده است. در همان زمان سعید خطیب زاده سخنگوی وقت وزارت امور خارجه کشورمان روز دوشنبه در واکنش تاکید کرد که حق ایران برای بهره برداری از این میدان مشترک گازی محفوظ است.
ده روز بعد و در 19 فروردین 1401 وزیرخارجه کویت در تماس تلفنی با وزیر امور خارجه ایران در پاسخ به لزوم تعیین مرز آبی و بهره برداری از میادین مشترک، آمادگی کویت را برای از سرگیری مذاکرات حقوقی دو کشور اعلام کرد. در همان زمان وزارت خارجه عربستان در بیانیه ای تاکید کرد که عربستان و کویت بر حق خود در بهره برداری از منابع طبیعی این منطقه تاکید می کنند. در عین حال در ۱۶ مه ۲۰۲۲ عبدالعزیز بن سلمان، وزیر نفت عربستان بر تمایل عربستان و کویت برای بررسی مساله میدان گازی الدره با ایران تاکید کرد.
با این حال اخیرا اظهارات نامناسب مقامات کویتی و عربستانی که به رغم تاکید بر مذاکره حقی برای ایران در میدان گازی آرش قائل نیستند وارد مرحله جدیدی شده است. قطع رابطه ایران و عربستان سعودی به مدت ۷ سال که به دلیل حمله گروهی معلوم الحال به سفارت آن کشور در تهران صورت گرفت، مواضع کویت و عربستان را در غیبت ایران، بر سر این میدان گازی نزدیک کرده است. کویت در این سال‌ها، همزمان در مذاکره با عربستان، حدود آبهای مرزی خود را با دولت سعودی ترسیم و مرز دریایی خود را مشخص کرده است. در جریان این توافق در تعیین مرز آبی، بخشی از منطقه‌ای که میدان گازی آرش در آن قرار داشت، به عربستان سعودی رسید. در تیرماه 1402 کویت و عربستان در بیانیه هایی جداگانه ولی هم راستا مدعی شدند که میدان گازی آرش ثروت طبیعی کویت و عربستان است و جایی برای مذاکره با ایران در مورد این میدان وجود ندارد.
همچنین در شهریور 1402 شورای عالی شورای همکاری خلیج فارس در بیانیه ای مدعی شد که «تنها عربستان سعودی و کویت» دارای حق حاکمیت در میدان گازی آرش هستند. این شورا همچنین در آذر 1402 و در پایان چهل و چهارمین اجلاس سران خود در دوحه قطر مدعی شد که کل میدان گازی آرش در قلمروهای دریایی کویت قرار دارد. همچنین گفتند که مالکیت منابع طبیعی در مجاورت منطقه تقسیم شده عربستان و کویت، از جمله کل میدان گازی، صرفاً مالکیت مشترک بین عربستان سعودی و کویت است. در بیانیه آمده است: «هر دو دارای حقوق انحصاری برای بهره‌برداری از منابع طبیعی در آن منطقه هستند»، شورا قاطعانه «هر گونه ادعای حقوقی از سوی هر طرف دیگر در این زمینه یا منطقه غرق شده در مجاورت منطقه مشخص شده بین عربستان سعودی و کویت را رد کرد».
معاون مدیرعامل کویت پترولیوم روز اخیرا گفته است که میدان گازی «الدره» در خلیج فارس که ایران آن را به عنوان میدان «آرش» می‌شناسد، تا سال ۲۰۲۹ به طور کامل به بهره‌برداری خواهد رسید. این در حالی است که ایران تاکنون اقدام عملی خاصی انجام نداده است و به نوعی بی توجهی ایران به شبیخون های کویت و عربستان به میدان گازی آرش آنها را به انکار حقوق طبیعی و مسلم ایران رسانده است. اهمیت مالی این میدان وقتی روشن می‌شود که همانطور که اشاره شد بیاد بیاوریم که کویت و عربستان انتظار دارند روزانه حدود ۱ میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی به همراه ۸۴ هزار بشکه گاز مایع از این میدان تولید کنند.
در هر صورت آنطور که واضح است و کارشناسان نیز بر آن تاکید دارند، مسائل جغرافیایی و حاکمیتی یکی از مهمترین مسائل هر کشوری است که بر اساس منافع ملی نمی‌توان در این زمینه کوتاه آمد. میدان آرش در مثلث عراق، کویت و ایران است که بخش مهمی از آن در آبهای سرزمینی ایران قرار گرفته است؛ لذا اینکه کشورهای حوزه خلیج فارس هر زمانی درباره مسائل حاکمیتی ایران صحبت می‌کنند کمال بی اخلاقی و بر خلاف عرف همسایگی است. کتاسافنه کشورهای عربی به شکل بیمارگونه‌ای در هر گردهمایی بیانیه ای موهین علیه بخشی از تمامیت ارضی یا حاکمیت ملی ایران منتشر می کنند که با این رفتار خود حسن همجواری و همزیستی مسالمت آمیز را به شکل مضحکی زیر سوال برنده اند. این موضوع نیازمند رفتاری حساب شده است و صرفا نباید به مواضع یکنواخت از تریبون سخنگوی وزارت خارجه اکتفا شود، بلکه باید شفاف و قاطع از حاکمیت ملی کشور دفاع کرد.
متاسفانه در سالهای اخیر به سبب تحریم ها و فرسایش سرمایه اجتماعی در ایران که بخش اعظم آن بخاطر افزایش شکاف در روابط دولت و ملت ایجاد شده است، بسیاری از تنش ها و ادعای توهین آمیز علیه حاکمیت ملی کشور مطرح می شود. این اهانت ها هم از جانب گروه تروریستی طالبان و هم از جانب حکومت های تازه تاسیس قفقاز و مهمتر از آن کشورهای عربی مطرح شده است که نیازمند هوشیاری برای کاهش شکافت دولت – ملت و تقویت انسجام اجتماعی و اتحاد ملی برای مقابله و برخورد با این هتاکی های بی پایان و غیر اخلاقی است که عادت همیشگی برخی همسایگان شده است.
