قانون آیین دادرسی کیفری یکی از قوانین اساسی است که اصول و رویههای رسیدگی به پروندههای کیفری را مشخص میکند. یکی از مهمترین موضوعاتی که در این قانون مطرح شده، حقوق متهم در دعاوی کیفری است.
آگاهی از اتهام مطرحشده و امکان دفاع از آن، از حقوق بنیادین هر متهم به شمار میآید. باتوجهبه وجود قواعد و شرایط خاصی که بر تفهیم اتهام و روش دفاع از آن حاکم است، ضروری است که متهمان با مفهوم اتهام انتسابی و شیوههای دفاع از آن آشنا شوند.
برای توضیح مفهوم اتهام انتسابی، باید گفت که این اصطلاح به وضعیتی اشاره دارد که در آن، پس از وقوع یک جرم، شخص یا اشخاصی به عنوان متهم معرفی میشوند و اتهامی به آنها نسبت داده میشود. در این حالت، مراجع قضائی موظف هستند با بیطرفی و استقلال کامل، در سریعترین زمان ممکن به این اتهامات رسیدگی کرده و تصمیمات لازم را اتخاذ کنند.
اتهام انتسابی به معنای جرمی است که به متهم یا متهمان یک پرونده کیفری نسبت داده میشود. در این شرایط، متهم باید هرچه سریعتر از جزئیات اتهام و شواهد مربوطه آگاه شود و از حقوق خود، از جمله دسترسی به وکیل و سایر حقوق دفاعی پیشبینیشده در قانون آیین دادرسی کیفری، بهرهمند گردد.
در حقیقت، انتساب اتهام به یک شخص تنها یک ادعاست و بههیچعنوان به معنای مجرم بودن او نیست. متهم یا متهمان تنها زمانی مجرم شناخته میشوند که اتهام انتسابی در دادگاه اثبات گردد و حکم لازم دراینخصوص صادر شود.
در این بخش از مقاله، به بررسی و توضیح انواع اتهام انتسابی پرداخته خواهد شد. انواع اتهامات را میتوان از دو دیدگاه مختلف مورد تحلیل قرارداد:
ابتدا، میتوان گفت که هر جرمی ممکن است به فرد دیگری نسبت داده شود و در پی اثبات آن به دادگاه رفت. از این منظر، انواع اتهام انتسابی شامل مواردی همچون زنا، رابطه نامشروع، توهین، صدور چک بلامحل، رشوه، قاچاق و دیگر جرائم موجود در قانون مجازات اسلامی و قوانین خاص مرتبط است.
از سوی دیگر، برخی حقوقدانان اتهام انتسابی را به دودسته تقسیم میکنند: اتهام انتسابی قولی و اتهام انتسابی فعلی.
اتهام انتسابی فعلی نوعی از این اتهامات است که در آن، شاکی جرم یا گناهی را به شخص دیگری نسبت میدهد و تلاش میکند با تغییر و دستکاری شواهد و مدارک، فرد موردنظر را متهم کند.
اتهام انتسابی قولی نیز به اتهاماتی اشاره دارد که بهصورت گفتاری و در فضاهایی مانند رسانههای اجتماعی یا مجامع عمومی مطرح میشود. این نوع اتهامات معمولاً از سوی افراد یا گروهها مطرح میگردد و به طور مستقیم توسط دادگاه بررسی نمیشوند.
برای دفاع از اتهام انتسابی، متهم یا وکیل او باید پس از دریافت اتهام، مدارکی نظیر اقرارنامه رسمی یا مستندات دال بر بیگناهی متهم را به دادگاه ارائه دهند. همچنین، آنها میتوانند درخواست سوگند کنند یا شهود را معرفی نمایند که تمایل به حضور در دادگاه برای شهادت دارند.
علاوه بر این، متهم یا وکیل او میتوانند هر نوع امارهای که به روشنشدن موضوع پرونده و کمک به قاضی مرتبط است را نیز به دادگاه ارائه دهند.
همچنین، باید توجه داشت که اگر در احضاریه دادگاه قید شده باشد "عدم حضور جلب است"، متهم باید حتماً در زمان مقرر در مرجع قضایی حاضر شود؛ در غیر این صورت، امکان جلب او توسط مرجع قضایی وجود خواهد داشت.
بر اساس ماده ۴۸ قانون آیین دادرسی کیفری، "زمانی که متهم تحتنظر قرار میگیرد، میتواند درخواست حضور وکیل کند. وکیل موظف است با رعایت اصول محرمانگی، با متهم ملاقات کرده و در پایان این ملاقات، نظرات کتبی خود را برای درج در پرونده ارائه دهد. مدت این ملاقات نباید بیش از یک ساعت باشد."
طبق ماده ۱۹۷ همین قانون، "متهم حق دارد سکوت کند. در این صورت، امتناع وی از پاسخ یا امضای اظهارات در صورتمجلس ثبت خواهد شد." همچنین، بر اساس ماده ۱۶۸، "بازپرس نباید بدون دلیل کافی، کسی را بهعنوان متهم احضار یا جلب کند."
ماده ۶۰ قانون آیین دادرسی کیفری نیز بیان میکند: "در زمان بازجویی، اجبار یا اکراه متهم، استفاده از الفاظ توهینآمیز، طرح سؤالات تلقینی یا اغفالکننده و سؤالات خارجازموضوع اتهام ممنوع است. اظهارات متهم در پاسخ به این سؤالات و همچنین اظهارات ناشی از اجبار معتبر نخواهد بود. تاریخ، زمان و مدتزمان بازجویی باید در صورتجلسه قید شده و به امضای متهم برسد."
طبق ماده ۱۹۰، "متهم میتواند در مرحله تحقیقات مقدماتی یک وکیل پایه یک دادگستری همراه داشته باشد. این حق باید پیش از آغاز تحقیقات توسط بازپرس به متهم اطلاع داده شود. در صورت احضار متهم، این حق در برگه احضاریه ذکر خواهد شد."
بر اساس ماده ۱۹۵، "بازپرس قبل از شروع تحقیقات، باید به متهم اعلام کند که مراقب اظهارات خود باشد و سپس موضوع اتهام و دلایل آن را به شکل واضح تفهیم کند. همچنین باید به متهم یادآور شود که اقرار یا همکاری مؤثر او ممکن است به تخفیف مجازات منجر شود."
ماده ۲۶۲ نیز بیان میکند: "پس از پایان تحقیقات، اگر دلایل کافی برای وقوع جرم وجود داشته باشد، بازپرس باید به متهم یا وکیل او اعلام کند که اگر اظهاری یا مدرکی برای برائت یا کشف حقیقت دارد، میتواند آن را بهعنوان آخرین دفاع ارائه کند. در صورت ارائه مطلبی که به کشف حقیقت یا برائت کمک کند، بازپرس موظف به رسیدگی است."
اگر متهم بدون ارائه دلیل موجه در جلسه دادگاه حاضر نشود، قاضی ممکن است تصمیم به صدور حکم جلب قانونی بگیرد. این حکم به معنای این است که مقامات قضائی میتوانند متهم را بهصورت اجباری و بهمنظور حضور در دادگاه بازداشت کنند.
قاضی معمولا زمانی به صدور حکم جلب اقدام میکند که متهم به طور مکرر از حضور در دادگاه خودداری کند یا در مواردی که حضور او برای بررسی اتهامات ضروری باشد. همچنین، اگر متهم از پیش از موعد احضار به دادگاه مطلع بوده باشد و به این دعوت پاسخ نداده باشد، احتمال صدور حکم جلب بیشتر میشود.
متهم حق دارد که در دادگاه حاضر شود و از خود دفاع کند. عدم حضور او این حق را مختل میکند و ممکن است باعث صدور احکامی شود که در غیاب او اتخاذ میشود.
اگر متهم به دلیل موجهی قادر به حضور در دادگاه نیست، باید این دلیل را بهصورت مکتوب به دادگاه ارائه دهد. این میتواند شامل مستندات پزشکی یا دلایل قانونی دیگر باشد. وکیل متهم میتواند در غیاب او در جلسه دادگاه حاضر شود. وکیل میتواند از حقوق متهم دفاع کند و توضیحاتی در مورد عدم حضور او ارائه دهد.
در مواجهه با اتهام انتسابی، دریافت مشاوره حقوقی رایگان اهمیت فراوانی دارد. این خدمات تخصصی، توسط وکلای مجرب ارائه میشود و به افراد متهم کمک میکند تا در مراحل قانونی از حقوق خود دفاع نمایند. مشاوران حقوقی با بررسی دقیق پرونده، راهکارهای مناسب را پیشنهاد کرده و استراتژیهای دفاعی کارآمد تدوین میکنند. استفاده از این خدمات، امکان آشنایی کامل با جزئیات حقوقی را فراهم کرده و از خطاهای احتمالی جلوگیری مینماید. در نهایت، مشاوره حقوقی رایگان زمینه تأمین عدالت و حمایت از حقوق شهروندان را مهیا میسازد.
