حادثه شغلی؛ بازتعریف یک رویداد روزمره

لیلا رزاقی: «حمید» کارگر ساختمانی‌ای است که در یک پروژه شهری در تهران کار می‌کند. صبح زود، پیش از طلوع آفتاب، وارد کارگاه می‌شود. در عجله برای رساندن خود به طبقه پنجم، کمربند ایمنی‌اش را نمی‌بندد. یک لغزش، یک سقوط، و پایان زندگی یک جوان 27 ساله. «ندا» کارمند خدماتی بیمارستان است. سال‌هاست در شیفت شب کار می‌کند، بدون وقفه، بدون مراقبت روانی، با حداقل زمان استراحت. ماه گذشته، وقتی دیگر نمی‌توانست تمرکز کند یا بخوابد، روان‌پزشک به او گفت اینها علائم فرسودگی شغلی شدید است. این روایت‌ها برای بسیاری از ما آشنا هستند. گاهی در اطرافمان شنیده‌ایم، ممکن است خودمان تجربه‌اش کرده‌ باشیم و حتی با بی‌تفاوتی از کنارشان گذشته‌ایم. اما واقعیت این است: حادثه و بیماری شغلی پدیده‌هایی رایج، ولی پنهان‌اند که زندگی هزاران کارگر، راننده، معلم، پرستار و دیگر شاغلان را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

وقتی هر روز برای به دست آوردن لقمه‌ای نان خانه را ترک می‌کنی، حق داری که سالم به خانه بازگردی. اما اگر روزی با کمردرد، زخم، اضطراب یا شنوایی ضعیف به خانه آمدی، دیگر این فقط یک مشکل شخصی نیست – این یک حادثه یا بیماری شغلی است. هر روز میلیون‌ها نفر در سراسر جهان مشغول کارند؛ در ساختمان‌ها، کارخانه‌ها، بیمارستان‌ها، فروشگاه‌ها، خیابان‌ها. اما همه این مشاغل یک نقطه مشترک دارند: خطر. چه این خطر آشکار باشد، مانند سقوط از ارتفاع، و چه پنهان، مثل قرار گرفتن در معرض صدای بلند یا استرس مزمن، پیامد آن برای سلامت انسان یکسان است. با این حال، هنوز بسیاری از ما نمی‌دانیم که حادثه‌های کاری یا بیماری‌هایی که در نتیجه‌ی کار ایجاد می‌شوند، چیزی فراتر از یک اتفاق بد هستند؛ این‌ها پدیده‌هایی تعریف‌شده، قابل شناسایی، و قابل پیشگیری‌اند.

حادثه فقط سقوط از ارتفاع نیست

حادثه شغلی، بر خلاف تصور عمومی، فقط سقوط از داربست یا بریدگی دست با ابزار تیز نیست. سازمان بین‌المللی کار (ILO)، معتبرترین نهاد در حوزه حقوق کار، در تعریف خود می‌گوید: «حادثه شغلی، رویدادی ناگهانی و پیش‌بینی‌نشده است که در جریان یا به مناسبت انجام کار روی می‌دهد و منجر به صدمه جسمی یا روانی می‌شود.»[1] بنابراین از این نظر با «بیماری شغلی» که در نتیجه مواجهه با عوامل زیان آور فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، ارگونومی و روانشناختی به تدریج رخ می‌دهد، متفاوت است. بر اساس ماده ۶۰ قانون تامین اجتماعی ایران: «حوادث ناشی از کار حوادثی است که در حین انجام وظیفه و به سبب آن برای بیمه‌شده رخ می‌دهد.‌ مقصود از «حین انجام وظیفه»، تمام اوقاتی است که بیمه‌شده در کارگاه یا موسسات وابسته یا ساختمان‌ها و محوطه آن مشغول کار باشد و یا به دستور‌کارفرما در خارج از محوطه کارگاه عهده‌دار انجام مأموریتی باشد.‌»[2] با وجود اینها، کارگرانی که فاقد بیمه‌اند، اساساً در آمار رسمی حوادث کار جایی ندارند، چرا که سازمان تأمین اجتماعی فقط مسئول رسیدگی به امور بیمه‌شدگان است و ثبت حادثه مستلزم داشتن کد بیمه و پرونده فعال است. در نتیجه، بخش بزرگی از حوادث شغلی به‌ویژه در میان کارگران غیررسمی، در سایه باقی می‌ماند. این وضعیت موجب پنهان‌ماندن واقعیت‌های ایمنی شغلی، ضعف در سیاست‌گذاری، و فرار برخی کارفرمایان از مسئولیت می‌شود. مشکلی که باید با نظارت وزارت کار بر بیمه‌گری کارفرماها و راه‌اندازی سامانه‌ای مستقل برای ثبت حوادث کار و هماهنگی بین سایر دستگاههای ناظر مرتفع شود.

روایت‌ها؛ نقطه پیوند کارگران حادثه دیده

اما چه چیزی تعاریف مرتبط با حوادث شغلی در قوانین و مقررات را به زندگی واقعی پیوند می‌زند؟ روایت‌ها. سعید، راننده کامیون، که در مسیر برگشت از مأموریت در اثر خستگی مزمن خواب‌آلود می‌شود و تصادف می‌کند. اگرچه پشت فرمان بوده، اما این حادثه در چارچوب حوادث «شغلی» طبقه‌بندی می‌شود، چراکه مستقیماً مرتبط با وظایف اوست. یا پرستاری که پس از مواجهه با مرگ مکرر بیماران و کار در شرایط پرتنش، دچار حملات اضطرابی می‌شود. حتی اگر جراحتی فیزیکی در کار نباشد، پیامد روانی حادثه کاملاً شغلی است.

حادثه شغلی، هم جسم را نشانه می‌رود، هم روان را. هم آنی است، هم تدریجی و مهم‌تر از همه، اغلب قابل پیشگیری است. در واقع، حادثه شغلی فقط به معنای زمین خوردن یا بریدگی نیست. این واژه دامنه‌ای وسیع‌تر دارد. فردی که در حین کار با دستگاه صنعتی دچار قطع عضو می‌شود و یا کسی که بر اثر برق‌گرفتگی آسیب می‌بیند، همگی در دسته حوادث شغلی قرار می‌گیرند.

بسیاری از ما از اتفاقاتی که ممکن است هنگام کار رخ دهند، بی‌اطلاع هستیم یا آن‌ها را کم‌اهمیت می‌دانیم. اما داده‌های جهانی[3] نشان می‌دهند که در هر ۱۵ ثانیه، یک نفر در دنیا به دلیل حادثه یا بیماری ناشی از کار جان خود را از دست می‌دهد. این یعنی چیزی بیش از یک تصادف ساده: یک بحران خاموش!

بیماری ناشی از کار چیست؟

برخلاف حادثه که ناگهانی رخ می‌دهد، بیماری‌های شغلی اغلب آرام و تدریجی هستند. آن‌ها معمولاً سال‌ها طول می‌کشند تا بروز پیدا کنند و زمانی متوجه‌شان می‌شویم که دیگر دیر شده است. بر اساس تعریف مشترک WHO و ILO در سال ۲۰۲۱: «بیماری ناشی از کار، بیماری‌ای است که به علت قرار گرفتن مداوم یا بلندمدت فرد در معرض خطرات شغلی به وجود می‌آید؛ مانند مواد شیمیایی، سروصدا، وضعیت‌های ارگونومیک غلط، استرس روانی یا آلاینده‌های محیط کار.»[4] بیماری شغلی، مثل تصادف نیست؛ بی‌صدا، تدریجی و گاه بدون علامت آشکار است  و درست به همین دلیل، خطرناک‌تر است.

مژگان، اپراتور خط تولیدی است که روزانه صدها بار با دست راست پیچ می‌بندد. حالا، بعد از ۷ سال، با سندرم تونل کارپال دست و پنجه نرم می‌کند. حسین، کارگر معدن، سال‌هاست در تماس با گرد و غبار سیلیس نفس کشیده. پزشکان می‌گویند به سیلیکوز مبتلا شده – یک بیماری ریوی مزمن و غیرقابل درمان و اغلب شایع در میان کارگران معادن. لیلا، کارمند مرکز تماس اورژانس، که روزی هشت ساعت با هدفون کار می‌کند و حالا کاهش شنوایی‌اش برگشت‌ناپذیر شده است. تفاوت بزرگ بیماری شغلی با سایر بیماری‌ها در این است که منشأ آن‌ها محیط کار است؛ یعنی جایی که باید امن‌ترین مکان برای نیروی انسانی باشد.

دسته‌بندی انواع حادثه و بیماری شغلی

درک مفاهیم «حادثه شغلی» و «بیماری ناشی از کار» زمانی کامل می‌شود که بتوانیم آن‌ها را در قالب‌هایی مشخص، عینی و قابل لمس طبقه‌بندی کنیم.
بسیاری از افراد، چه کارفرما و چه کارگر، گمان می‌کنند حادثه شغلی فقط به اتفاقات شدید و ناگهانی مربوط می‌شود، یا بیماری شغلی تنها در صنایع سنگین و خاص بروز می‌کند. اما واقعیت این است که طیف وسیعی از رویدادها و عارضه‌ها – چه فیزیکی، چه روانی – در قالب این دو مفهوم جای می‌گیرند.

حادثه‌ای که در لحظه اتفاق می‌افتد، بیماری‌ای که سال‌ها در سکوت رشد می‌کند، تصادفی که در راه محل کار رخ می‌دهد، یا فشار روانی‌ای که بعد از یک بحران در محل کار بر فرد تحمیل می‌شود – همه این‌ها اشکالی از تهدیدهای شغلی‌اند.

بر اساس تعاریف بین‌المللی و مقررات داخلی، ما می‌توانیم این پدیده‌ها را در دو دسته‌ی اصلی و با زیردسته‌های مشخص بررسی کنیم. چنین تقسیم‌بندی‌ای نه فقط از منظر آموزش و آگاهی، بلکه برای پیگیری حقوقی، بیمه‌ای و در جهت سیاست‌گذاری ایمنی ضروری است.

در ادامه، با نگاهی تفکیکی و کاربردی، به مهم‌ترین انواع حادثه و بیماری شغلی می‌پردازیم؛ آنچه باید بدانیم تا هم از خود محافظت کنیم و هم از دیگران.

1. حین انجام کار فیزیکی: سقوط، ضربه، بریدگی، گیر افتادن در ماشین‌آلات.
2. در مسیر تردد یا رفت وآمد شغلی: تصادف یا آسیب در حین رفت‌و‌برگشت به محل کار (بر اساس قوانین ایران، اگر با وظیفه شغلی مرتبط باشد، مشمول حمایت است).
3. آسیب روانی یا شوک حین کار: خشونت علیه کارکنان، مرگ همکار یا حادثه‌ای تلخ در محل کار.

بیماری‌های ناشی از کار:

• اسکلتی–عضلانی: آسیب به مفاصل و ستون فقرات در مشاغل یدی، رانندگی طولانی، وضعیت نشستن نادرست.
• ریوی: بیماری‌های ناشی از گرد و غبار، گاز، دود، مواد شیمیایی (معدن، کارخانه، آزمایشگاه).
• شنوایی: کاهش شنوایی ناشی از کار در محیط‌های پر سروصدا بدون محافظ مناسب.
• روانی: فرسودگی شغلی[5] (burnout)، افسردگی، اضطراب ناشی از فشار کاری یا مدیریت استبدادی.

چرا شناخت این مفاهیم اهمیت دارد؟

شناخت درست حادثه و بیماری شغلی فقط یک دانش تئوریک نیست. این شناخت، پایه‌ی تصمیم‌گیری، پیشگیری و طراحی سیاست‌های ایمنی در محل کار است. تا زمانی که کارگر یا کارمند نداند چه چیزی سلامت او را تهدید می‌کند، نمی‌تواند از خود مراقبت کند، و کارفرما نیز ممکن است مسئولیت‌های خود را نادیده بگیرد.

بسیاری از این حوادث و بیماری‌ها قابل پیشگیری هستند. با آموزش مناسب، بهبود شرایط محیط کار، استفاده از وسایل حفاظتی، رعایت اصول ارگونومی و حمایت روانی از نیروی کار، می‌توان از بروز آن‌ها جلوگیری کرد.

بر اساس آمارهای ILO

• سالانه نزدیک به سه میلیون نفر در جهان به دلیل حوادث و بیماری‌های ناشی از کار جان خود را از دست می‌دهند[6].
• در ایران نیز طبق آمار وزارت تعاون، هزاران حادثه شغلی سالانه ثبت می‌شود، که بسیاری از آن‌ها قابل پیشگیری‌اند. همچنین مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در گزارشی[7] تازه که در سال ۱۴۰۴ منتشر کرده و تمرکز آن بر حادثه معدن طبس بوده، اعلام کرده است که حوادث شغلی، سومین عامل مرگ و میر در جهان و دومین عامل مرگ و میر در ایران پس از تصادفات جاده‌ای هستند.

بررسی اظهارنظرهای کارشناسی بیانگر آن است که شناخت درست مفاهیم، پیش‌نیاز اقدام مؤثر است. وقتی کارگر یا کارمند بداند چه چیزی تهدیدش می‌کند، آگاه‌تر از خودش محافظت می‌کند. وقتی کارفرما وظایف قانونی و اخلاقی‌اش را بشناسد، محیط امن‌تری ایجاد می‌کند.

همچنین، ثبت دقیق، آموزش سیستماتیک و پیگیری حقوقی نیز همگی از این شناخت آغاز می‌شود. در غیر این صورت، بسیاری از بیماری‌ها و حوادث شغلی به عنوان «اتفاقات شخصی» قلمداد می‌شوند و مسئولیتی متوجه هیچ‌کس نخواهد بود.

کار نباید به بهای جان یا سلامت تمام شود

در جهانی که انسان، محور توسعه و پیشرفت است، سلامت شغلی باید در اولویت قرار گیرد.
حادثه شغلی، فقط یک افتادن ساده نیست. بیماری ناشی از کار، فقط یک سرفه‌ی کهنه یا کمردرد مزمن نیست.
این‌ها نشانه‌های یک سازوکار ناقص‌اند؛ سازوکاری که باید اصلاح شود تا کار، به جای تهدید، به فرصتی برای دستیابی به امکانات برابر و عادلانه تبدیل شود.