حواس پنج‌گانه را فراموش کنید: دانشمندان می‌گویند شاید ۳۳ حس داشته باشیم

زومیت: ما جهان را با پنج حس درک نمی‌کنیم. عصب‌شناسی مدرن نشان می‌دهد که تعداد حواس انسان بسیار بیشتر و پیچیده‌تر از باورهای قدیمی است.

زندگی روزمره ما پشت صفحه‌نمایش‌ها می‌گذرد و همین باعث شده حواس‌مان را به صدا و بینایی محدود کنیم؛ در حالی‌ که دیگر حواس هرگز از کار نمی‌افتند. کافی است کمی هوشیارتر باشیم تا زبری و نرمی سطح اشیا، گرفتگی شانه‌ها یا لطافت نان تازه را حس کنیم. صبح‌ها بدن با مجموعه‌ای از محرک‌های حسی بیدار می‌شود: سوزش خفیف خمیر دندان، صدای آب و لمس آن در حمام، بوی شامپو و کمی بعد، عطر چای تازه‌دم. این تجربه‌ها جدا از هم نیستند، بلکه هم‌زمان و درهم‌تنیده رخ می‌دهند.

ارسطو، فیلسوف یونانی ملقب به معلم اول، از پنج حس سخن می‌گفت؛ همان‌طور که به پنج عنصر سازنده‌ی جهان باور داشت، باوری که امروز کنار گذاشته شده است. آیا واقعاً فقط همین پنج حس در کار است؟ بر اساس گزارشی منتشرشده در کانورسیشن، قرن‌هاست که درس‌های ارسطو را تکرار می‌کنیم و می‌گوییم انسان پنج حس دارد. اما همان‌طور که دیگر باور نداریم جهان فقط از پنج عنصر ساخته شده، باید بپذیریم که داستان حواس ما هم بسیار پیچیده‌تر است.

پژوهش‌های نوین عصب‌شناسی نشان می‌دهد که انسان ممکن است بین ۲۲ تا ۳۳ حس متفاوت داشته باشد. ما تجربه‌هایمان را بسته‌بندی‌شده دریافت نمی‌کنیم؛ بینایی، شنوایی و بویایی در هم تنیده می‌شوند تا واقعیتی یکپارچه بسازند.

تقریباً تمام تجربه‌ی انسانی ماهیتی چندحسی دارد. دیدن، شنیدن، لمس‌کردن و بوییدن به‌صورت مجزا پردازش نمی‌شوند، بلکه مغز آن‌ها را هم‌زمان ترکیب می‌کند تا تصویری یکپارچه از جهان و از خودمان بسازد.

رایحه رز باعث می‌شود مو ابریشمی‌تر احساس شود

حس‌ها به‌طور مداوم بر یکدیگر اثر می‌گذارند. آنچه لمس می‌کنیم می‌تواند بر آنچه می‌بینیم اثر بگذارد و آنچه می‌بینیم، شنیدن را تغییر دهد. حتی بوهای متفاوت شامپو می‌توانند برداشت ما از بافت مو را عوض کنند؛ برای نمونه، رایحه‌ی رز باعث می‌شود مو ابریشمی‌تر احساس شود.

در مواد غذایی هم همین اتفاق می‌افتد. بوهای موجود در ماست‌های کم‌چرب می‌توانند بدون افزودن مواد غلیظ‌کننده، احساس چربی و غنا را در دهان ایجاد کنند. بوهایی که هنگام خوردن آزاد می‌شوند و از راه پشت گلو به بینی می‌رسند، تحت تأثیر غلظت مایعات تغییر می‌کنند.

چارلز اسپنس، استاد علوم اعصاب از آزمایشگاه میان‌حسی دانشگاه آکسفورد، توضیح می‌دهد که همکارانش به وجود ۲۲ تا ۳۳ حس باور دارند. یکی از آن‌ها حس عمقی یا پروپریوسپشن است که به ما امکان می‌دهد بدون نگاه‌کردن بدانیم دست و پاهایمان کجا قرار دارند. حس تعادل هم تنها به گوش محدود نیست و از همکاری سامانه‌ی وستیبولار (دهلیزی)، بینایی و حس عمقی شکل می‌گیرد.

حس مالکیت هم همیشه بدیهی نیست. برخی بیماران سکته‌ای با وجود دریافت حس لامسه، احساس می‌کنند اندام‌شان متعلق به خودشان نیست.

حتی حواس رایج هم ساده نیستند. لمس در واقع ترکیبی از حس درد، دما، خارش و تماس فیزیکی است. چشیدن نیز حاصل همکاری سه حس لمس، بویایی و چشایی، موسوم به سیستم چشایی یا گاستیشن است که با هم طعم نهایی غذا و نوشیدنی را می‌سازند.

گاستیشن به گیرنده‌های روی زبان مربوط است که شوری، شیرینی، ترشی، تلخی و طعم اومامی را تشخیص می‌دهند. اما طعم‌هایی مثل نعناع، انبه یا تمشک از کجا می‌آیند؟ روی زبان گیرنده‌ای اختصاصی برای تمشک وجود ندارد و این طعم‌ها حاصل جمع ساده‌ی مزه‌های پایه نیستند.

درک طعم‌های میوه‌ای، نتیجه‌ی همکاری زبان و بینی است و سهم اصلی به بویایی تعلق دارد. این بوها از محیط استنشاق نمی‌شوند، بلکه هنگام جویدن یا نوشیدن آزاد شده و از راه نازوفارنکس، بخش بالایی حلق، به بینی می‌رسند. حس لمس هم در این میان نقش اتصال‌دهنده دارد و ترجیحات بافتی ما را شکل می‌دهد؛ از تخم‌مرغ شل یا سفت گرفته تا حس مخملی و چسبناک شکلات.

بینایی نیز مستقل عمل نمی‌کند. هنگام برخاستن هواپیما، کابین طوری به نظر می‌رسد که گویی جلوی آن بالاتر قرار دارد، در حالی‌ که از نظر نوری تغییری نکرده است. این برداشت نتیجه‌ی ترکیب بینایی و پیام‌هایی است که گوش داخلی درباره‌ی تغییر وضعیت بدن ارسال می‌کند.

به همین دلیل، حواس به حوزه‌ای غنی برای پژوهش تبدیل شده است و فیلسوفان، عصب‌پژوهان و روان‌شناسان در مرکز مطالعه‌ی حواس دانشگاه لندن به‌طور مشترک روی آن کار می‌کنند. در پروژه‌ی «بازاندیشی حواس» که سال ۲۰۱۳ آغاز شد، پژوهشگران نشان دادند تغییر صدای قدم‌ها می‌تواند باعث شود بدن سبک‌تر یا سنگین‌تر احساس شود.

آزمایش‌ها نشان داد راهنماهای صوتی موزه‌ی تیت بریتانیا، وقتی طوری طراحی می‌شوند که انگار شخصیت داخل پرتره با مخاطب حرف می‌زند، باعث می‌شوند جزئیات بصری بیشتری در ذهن بماند. همچنین مشخص شد صدای هواپیما ادراک طعم را تغییر می‌دهد و به همین دلیل آب‌گوجه‌فرنگی در پرواز خوش‌طعم‌تر به نظر می‌رسد.

نویز سفید مزه‌های شوری، شیرینی و ترشی را تضعیف می‌کند، اما اومامی را خیر. از آنجا که گوجه‌فرنگی سرشار از طعم اومامی است، صدای هواپیما طعم آن را تقویت می‌کند.

این نمونه‌ها یادآوری می‌کنند که حواس ما پیچیده‌تر از تصور روزمره‌اند. کافی است کمی مکث کنیم. دفعه‌ی بعد که قدم می‌زنید یا غذایی را آرام می‌چشید، لحظه‌ای توجه کنید که چگونه حواس مختلف با هم همکاری می‌کنند تا تجربه‌ای کامل و زنده از جهان بسازند.