کاخ گلستان، نخستین اثر جهانی پایتخت ایران

نخستین اثر جهانی پایتخت کشور، کاخی است که در بخشی از سفرنامه‌ی «پیترو دلا واله» در سال 1028 هجری قمری، هسته‌ی مرکزی تهران دانسته شده و کل شهر شامل چنارستانی است که این قصر سلطنتی را احاطه کرده است.

به گزارش ایسنا، کاخ گلستان در زمان شاه‌عباس صفوی ساخته شده و سرآغازی بر ارگ سلطنتی است و در سلسله‌های بعدی، کم و بیش مورد توجه بوده تا این‌که در عهد کریمخان زند، بین سال‌های 1173 تا 1180 هجری قمری با ساخت دیوان‌خانه‌ای، دچار تغییرات اساسی شد. با این جود، اهمیت واقعی ارگ کریمخانی یا کاخ گلستان کنونی را می‌توان به دوران آقامحمدخان قاجار نسبت داد.

او در اواخر دوره‌ی زندیه و پس از مرگ کریمخان زند (سال 1193 هجری قمری) بعد از یکسری لشکرکشی‌ها، با استفاده از بحران داخلی ایران بر لطفعلی‌خان زند غلبه کرد و در شعبان 1209 هجری قمری به تهران برگشت و در نوروز 1210 هجری قمری به نام پادشاه ایران، در کاخ گلستان تاجگذاری کرد.

ارزش تاریخی این مجموعه‌ی جهانی فقط به همین‌جا ختم نمی‌شود، چون فتحعلی‌شاه قاجار هم مراسم تاجگذاری‌اش را در 24 ربیع الاول 1212 هجری قمری ( 1797 میلادی) در آستانه‌ی قرن 19 و همزمان با ناپلئون در کاخ گلستان برپا کرد. به همین دلیل، در آن زمان هم کاخ گلستان توسعه‌ی بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد.

ناصرالدین‌شاه قاجار هم تاجگذاری‌اش را روز جمعه 21 ذی‌القعده 1264 هجری قمری در کاخ گلستان تجربه کرد و بعد از آن بود که این مجموعه به‌دلیل مدت حکومت این پادشاه که حدود 49 سال طول کشید و سفرهای اروپایی که او داشت، دستخوش تغییرات اساسی و متأثر از اروپا شد.

اگرچه در دوران سه پادشاه آخر سلسله‌ی قاجار یعنی «مظفرالدین‌شاه»، «محمدعلی‌شاه» و «احمدشاه قاجار» تا انقراض این سلسله در ربیع‌الثانی 1344 هجری قمری (9 آبان‌ماه 1304 هجری شمسی) ارگ سلطنتی از نظر معماری تغییرات خاصی به خود ندید، ولی تاریخ آن با وقایع سیاسی فوق‌العاده موثری مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشی از آن توام و عجین شد که بخشی جدایی‌ناپذیر از حافظه‌ی تاریخی ملت ایران را تشکیل می‌دهد.

این ارگ سلطنتی در سال‌های بعد از انقراض سلسله قاجار و روی کار آمدن سلسله‌ی پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول در چهارم اردیبهشت 1305 هجری شمسی و پهلوی دوم در 4 آبان 1346 هجری شمسی و همچنین برخی تغییرات و تصرفات در بافت خود بود.

بنابراین با یک حساب سرانگشتی، حافظه‌ی تاریخی کاخ گلستان را می‌توان 442 سال تخمین زد، یکی از منحصربه‌فردترین مجموعه‌های تاریخی ایران که نه‌تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر ایران است، بلکه به واسطه‌ی اتفاق‌های فوق‌العاده موثر رخ‌داده در آن، به مجموعه‌ای بی‌بدیل و سندی زنده از مهم‌ترین بخش تاریخ ایران تبدیل شده است.

هرچند کاخ گلستان اکنون با 5 / 4 هکتار وسعت (یک‌دهم وسعت اولیه) در بخشی از شهر تهران قرار دارد که به‌دلیل برخی بی‌توجهی‌ها و ساخت‌وسازهای جدید و بی‌هویت با عملکردهای ناهمگن، مظلوم واقع شده، اما پیوند آن با بافت تاریخی شامل موزه‌ی ملی و میدان مشق، توجه‌ها را به آن بیشتر کرده است.

تکیه‌ی دولت به‌عنوان یکی از مکان‌های مذهبی و مورد توجه عموم مردم در ایران عهد قاجار، به ارزش‌های کاخ گلستان اضافه می‌کند. این تکیه به فرمان ناصرالدین‌شاه در سال 1284 هجری قمری با مباشرت دوستعلی‌خان معیرالممالک (سرپرست ضرابخانه) در مدت حدود پنج سال و با صرف هزینه‌ای حدود 300هزار تومان بنا شد.

عمارت خروجی کاخ گلستان در گذشته، تقریبا متصل به ضلع شمالی شمس‌العماره بود، با عمارتی بزرگ و طولانی که باغ گلستان را به دو قسمت تقسیم می‌کرد. این بنا از شرق به غرب شامل «اتاق موزه»، تالار «آینه گلستان» و «صندوقخانه» و «رختدارخانه سلطنتی» بود.

ناصرالدین‌شاه پس از بازگشت از سفر فرنگ، چون موزه‌ی بزرگ‌تری ساخت، رختدارخانه‌ی سلطنتی را در سال 1296 هجری قمری منهدم کرد و محل آن را به دریاچه یا استخری بزرگ تبدیل کرد که استخر جلوی عمارت بادگیر و شمس‌العماره و استخر جلو تالار آینه جدید را به‌هم متصل می‌کرد. این استخر در اوایل سلطنت پهلوی اول پر بود و اکنون به فضای سبز اختصاص یافته است.

کاخ گلستان از سمت شمال به‌وسیله چند در و دالان باریک با «حرم‌خانه» که «اندرون» و «فرح‌آباد» نیز نامیده می‌شد، ارتباط داشت. پیش از سلطنت ناصرالدین‌شاه، عمارت اندرون همان ساختمان‌ها، اتاق‌ها و تالارهای دوران فتحعلی‌شاه بود.

در اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه که در عمارت ارگ سلطنتی تغییرات عمده و مهمی داده می‌شد، پس از آن‌که زن‌های حرم سرای ناصرالدین‌شاه زیاد شدند و جا برای‌شان تنگ شد، مجبور شدند، اندرون را دوباره وسعت دهند. به همین منظور در سال 1299 هجری قمری توسط «ابراهیم‌خان امین‌السلطان» همه‌ی بناهایی که توسط حاجب‌الدوله ساخته شده بود، خراب شدند تا اندرونی وسیع‌تر شود.

پس از آن‌که کار ساخت ساختمان‌های اندرون در اطراف باغچه و حیاط به پایان رسید در سال 1303 هجری قمری ناصرالدین‌شاه مصمم شد تا برای خوابگاه خود نیز کاخی به سبک جدید در وسط باغچه بسازد، ساخت آن حدود یک‌سال طول کشید.

این کاخ برخلاف عمارت‌های دیگر، ساختمانی کاملا به سبک اروپایی بود که از روی کاخ «دولمه» باغچه سلطان عثمانی ساخته و تزیین شده بود، همه‌ی بناهای عمارت اندرون در زمان پهلوی تخریب و به ساختمان‌های وزارت دارایی اختصاص یافت.

بعد از انقلاب اسلامی، کاخ گلستان پنج مدیر را پشت صندلی ریاستش دید؛ از سال 1369 «آذرمی» رییس این مجموعه بود، سپس «علیرضا انیسی» از سال 1375 تا 1380 رییس کاخ گلستان شد و بعد از او، این سمت به «پروین ثقةالاسلام» رسید و او از سال 1380 تا اردیبهشت‌ماه 1389 در کاخ گلستان ماند. «مسعود شریفی» هم دو سال و 10 ماه مدیر کاخ گلستان بود تا اسفندماه سال گذشته که صندلی ریاست کاخ گلستان به «زینب فیروزی» رسید.

مجموعه‌ی فرهنگی - تاریخی کاخ گلستان در بخش‌های «کاخ اصلی» با چهار تالار «سلام، ظروف، عاج و آینه»، «موزه‌ی مخصوص»، «موزه‌ی مردم‌شناسی»، «شمس‌العماره»، «بادگیر»، «نگارخانه»، «حوض‌خانه»، «الماس» و «نگارخانه» کاخ - موزه‌های این مجموعه‌ی فرهنگی - تاریخی برای بازدید عموم آماده است.