مغازه‌اش دريکي از خيابان‌هاي پرتردد تهران قرار دارد. مشتريانش همگي افرادي مشخص هستند. شهروندان طبقه متوسط رو به بالاي منطقه، آنهايي که براي ميهماني‌هايشان خاويار سرو مي‌کنند و يا براي دوستان ‌خارج از کشورشان سوغات ‌مي‌برند؛ همگي به اين مغاز مي‌آيند تا خاوريار ايراني بخرند. صاحب مغازه که نمي‌خواهد نامش در روزنامه منتشر شود، مي‌گويد: هر ماه دو مشتري بيشتر ندارم. چون بيشتر کساني که خاويار را مسافري مي‌برند اغلب آن را از فرودگاه‌هاي بين‌المللي کشور مي‌خرند.

البته طبق مقررات کميسيون بين المللي بهره برداري منابع زنده درياي خزر، هر مسافر مجاز به حمل 250 گرم خاويار است. اين موضوع را مي توان روي تابلوي بالاي يخچال خاويارهاي همين فروشگاه نيز ديد. خاويارهايي که مامور شيلات هر دو ماه يکبار 10 عدد براي صاحب مغازه مي‌آورد. هر دوره نيز يک نوع خاويار به اين مغازه در ميدان هفت تير تهران مي رسد. آخرين بار هم مامور شيلات بلوکا آورده بود؛ ارزش آن مثل بقيه محصولات طبق ليست قيمتي سازمان شيلات مشخص است. جدول قيمتي محصولات شيلات هم در بالاي يخچالي که خاويارها قرار دارند، نصب شده بود.

در ليست قيمت 7 نوع خاويار 50 گرمي ديده مي‌شود. بلوکا درجه يک گرانترين خاويار ليست است؛ اين نوع خاويار 380 هزار تومان عرضه مي‌شود. اما بلوکا درجه دو 345 هزار تومان است. «آسترا» نوع ديگري از خاويار است که هر پنجاه گرم درجه يک آن 360 هزارتومان، نوع دو آن 310 هزار تومان و نوع سه آن 260 هزار تومان بفروش مي‌رود. «سوروگا» نوع سوم خاويار عرضه شده است که پنجاه گرم درجه يک آن 265 تومان، درجه دو آن 230 هزار تومان و درجه سه آن 195 هزار تومان بفروش مي رسد. اما خاويار فشرده ارزانترين نوع است که به قيمت 110 هزار تومان در فروشگاه‌ها عرضه مي‌شود.

در اين مغازه کنار خاويارهاي ايراني يکي، دو عدد خاويار آذربايجان با نام NKPA نيز وجود دارد. البته آنها را در يخچالي جدا کنار ساير محصولات پروتيني‌اي مي‌توان ديد. گونه‌اي که در ايران به نام خاويار تقلبي معروف شده است. البته صاحب مغازه مي‌گويد: اين محصولات به صورت مسافري برايم آمده و اطلاعي از تقلبي بودن آنها ندارم.

قيمت اين خاويارهاي 100 گرمي آذربايجان 25 هزار تومان است. اما برخي ديگر از فروشندگان آن را بين 10 تا 30 هزار مي‌فروشند. اين محصول در سال‌هاي اخير وارد بازار ايران شده و هنوز با وجود مضر بودن آن در بازار عرضه ‌مي‌شوند. ترکيبات آن به گفته برخي کارشناسان از ژلاتين ، پارافين و نمک رنگ سياه تشکيل شده است. اما برخي ديگر از کارشناسان هم معتقدند تعدادي از فروشندگان تخم ماهي قزل آلا را به جاي خاويار مي‌فروشند.

با اين حال فروشنده خاويار در تهران، نسبت به اين مسائل اظهار بي‌اطلاعي ‌مي‌کند و مي‌گويد: مسافر براي ما کالا مي‌آورد و ما مي‌فروشيم. خاويار ايراني را هم مامور شيلات مي‌آورد و ما مي‌فروشيم.

به گفته او تاريخ مصرف اغلب خاويارهاي ايراني 3 ماهه است و اگر فروش نرود آنها را مرجوع مي‌کند. البته او نمي‌داند اين خاويارها پروشي هستند يا دريايي.

طلاي سياه خزر درحال نابودي

اواخر دهه 80 به دليل برداشت بي‌رويه ماهيان خاوياري حجم ذخاير درياي خزر به شدت کاهش يافت. به دنبال ان کميسيون بهره برداري منابع زنده درياي خزر، صادرات خاويار را ممنوع اعلام کرد. سال 88 ممنوعيت آغاز شد ولي از سال 89 صادرات خاويار به طور کامل متوقف شد. با محدويت هاي جديدي که در خزر شکل گرفت، پيش بيني مي شد پس از يک دوره حفظ و بازسازي ذخاير خاوياري از سو ي کشورهاي حاشيه درياي خزر بتوان شاهد بهبود وضعيت منابع خاوياري بود. اما اين اتفاق نيفتاد ؛ به گفته برخي کارشناسان صنعت شيلات اين محصول گرانقيمت شرايطي همچون گذشته دارد و تغيير در وضعيتش ايجاد نشده است. حتي برخي از فعالان محيط زيستي شرايط کنوني ذخاير را بدتر از گذشته توصيف مي کنند.

گزارش‌هاي غيررسمي از خزر نشان مي دهد وضعيت ذخاير خاوياري نگران‌کننده است. کارشناسان نيز معتقدند با روند کنوني بازسازي ذخاير، بايد صيد تجاري طلاي سياه خزر را فراموش کرد. چون هنوز اين ذخاير در شرايط بحراني قرار دارند و تا احياء آن فاصله زيادي باقي مانده است.

رييس هيات مديره صندوق توسعه صادرات آبزيان ايران، از آن دست تحليلگراني به شمار مي آيد که معتقد است، وضعيت کنوني ذخاير خاوياري خزر نامطلوب است و شرايط کنوني نسبت به سال‌هاي گذشته تغيير چنداني نکرده است.

ارسلان قاسمي در گفتگو با صداي اقتصاد مي گويد: بايد صيد از دريا را فراموش و به روي آبزي‌پروي تمرکز کرد.

او براين باور است: وضعيت کنوني ناشي دو عامل يکي قاچاق ماهيان خاوياري و عملکرد ضعف ايران و کشورهاي حاشيه خزر در رهاسازي ، بازسازي و حفظ ذخاير است. البته از نگاه قاسمي ايران در مقايسه با 4 کشور ديگر در حفظ منابع، رهاسازي و بازسازي فعال‌تر است. اما با اين حال تاکنون نتوانسته تاثير چنداني بر وضعيت ذخاير بگذارد.

او مي گويد: ايران نمي‌تواند به دليل عدم کنترل و نظارت برصيد غيرمجاز کشورهاي حاشيه براي انها خط و نشان بکشد. ما فقط در حد خود مي‌توانيم از طريق شيلات و يگان حفاظت از منابع موجود حفاظت کنيم.

مديرعامل اتحاديه آبزيان ايران اعتقاد دارد: در حال حاضر در کنار 3 تن خاويار مجازي استحصال مي شود و در بازار عرضه مي شود . بيش از 4 تا 5 تن خاويار قاچاق در کشور توليد مي شود که ان نيز به دليل ممنوعيت قانوني صادرات آن در بازار داخل عرضه مي شود.

البته او مي گويد: ميزان قاچاق خاويار در بين کشورهاي حاشيه خزر چندين برابر ايران است چون برخلاف شيلات ايران و يگان حفاظت و ساير ارگان هاي فعال در زمينه حفظ منابع ساير کشورهاي حاشيه به لحاظ قانوني منع و حساسيت چندان ينسبت به اين امر نشان نمي دهند. براين اساس نيز آنچه در بازارهاي مصرف انها ديده مي‌شود چندين برابر بازار ايران است.

قاسمي مي افزايد: خاوياري که در بازار ايران و يا ساير کشورهاي حاشيه ديده مي شود محصول خزر است.

اما موضوع تجارت داخلي خاويار در ايران و کشورهاي حاشيه خزر از ديد مشاور مديرعامل شرکت مادرتخصصي خدمات کشاورزي، به صيد دريايي ارتباطي ندارد. در واقع آنچه در بازار ايران، روسيه و ساير کشورها عرضه مي‌شود عمدتا خاويارهاي پرورشي است و بخش بسيار کمي از دريا صيد مي شوند.

هاشم بهمدي در گفتگو با صداي اقتصاد تاکيد مي‌کند: ما هر آنچه از دريا برداشت مي کنيم به منظور بازسازي ذخاير است. ساير کشورهاي عضو نيز برداشت از دريا را با هدف بازسازي انجام مي‌دهند. درنتيجه نه براي تجارت داخلي و نه تجارت خارجي از آنها استفاده نمي کنند.

او در واکنش به اظهارات برخي کارشناسان که معتقدند هنوز ماهيان خاوياري خزر در بازار عرضه مي‌ شوند مي‌ گويد: ما با يکسري شرکت‌هاي صيادي ارتباط داريم که انها ماهي را صيد مي کنند؛ ما برحسب خاويار ماهي ان را مي ‌خريم و تحويل سازمان شيلات مي‌دهيم. در مراکز تکثير يک حجم خيلي محدودي از ماهي‌هايي که براي تبديل به بچه ماهي مناسب نيست ، پس داده مي ‌شود و بعد در بازار عرضه مي‌ شود. مثلا گيلان هيچ ماهي را پس نفرستاد؛ اما گلستان چند ماهي ما را پس فرستادند چون بعضي از ماهي‌ها براي تکثير مناسب نبود. البته اين موارد نيز خيلي محدود است ولي وقتي پس فرستاد شوند در بازار عرضه مي‌ شوند.

به گفته بهمدي هر نوع خاوياري که در بازار ايران و يا در دنيا عرضه مي‌شود پرورشي است. چون نه تنها ايران بلکه روسيه نيز نمي‌تواند بدون مجوز خاويار صادر و يا در داخل مصرف کند.

بازسازي ناکام

6 سال پيش که وضعيت ذخاير خاوياري نگران کننده شد؛ شيلات ايران تصميم به پرورش ماهيان خاوياري گرفت؛ چراکه تنها از اين طريق مي توانست در کنار تقويت ذخاير خزر، بازارهاي هدفش را حفظ کند و گسترش دهد. اما عملا در اجراي اين برنامه ناکام ماند. البته غير از روسيه بقيه کشورهاي حاشيه خزر نيز در اين کار موفق نبودند. اما ايران وضعيتي متفاوت داشت چون پيش از ممنوعيت صادرات ، به دليل فعاليت هاي سازنده اش در حفظ ذخاير جايگاه برتري داشت. اما در اين سال هاي نتوانست در حوزه توسعه ابزي پروري گام هاي بلندي بردارد. طبق امار شيلات ايران در چهار سال گذشته متوسط پرورش ماهيان خاوياري هزارو 946 تن بود. براساس همين امار سال گذشته حدود 1.5 تن خاويار پرورشي توليد شد. البته رييس سازمان شيلات وضعيت سال جاري را نسبت به گذشته مطلوب مي‌خواند سايت شيلات هم به نقل از صالحي نوشته است: امسال توليد خاويار پرورشي بيش از 60 درصد افزايش پيدا کند؛ يعني 5/2 تن خاويار پرورشي توليد ‌شود. به گفته معاون وزيرجهادکشاورزي با توجه به قيمت شش ميليون توماني هر کيلوگرم خاويار، امسال حدود 12 ميليارد تومان ارزآوري صادراتي اين محصول را خواهيم داشت.

اما مديرعامل اتحاديه شرکت‌هاي تعاوني آبزيان کشور در واکنش به اظهارات او مي‌گويد: در حال حاضر وضعيت توليد ماهي خاوياري بسيار بد است. حتي ايران در مقايسه با روسيه در حوزه پرورش خاويار بسيار کند حرکت مي کند. به گفته قاسمي درحالي که شرايط آب و هوايي کشور اجازه پرورش ماهي خاوياري در حدود 13 تا 14 استان را مي دهد هنوز نتوانستيم به نقطه ايده ال برسيم. به گفته او براي تسريع روند کنوني بايد سرمايه‌گذاري در اين بخش افزايش پيدا کند. چون هنوز مزارعي تجاري کمي در کشور وجود دارد.

از نگاه کارشناسان صنعت ابزي پروري، توليدکنندگان براي احداث هر مزرعه پرورش ماهي خاوياري که توليدي تجاري دارد، به يک ميليارد تومان سرمايه نياز دارند. البته اين رقم جدايي از هزينه زمين است. در واقع با سرمايه‌گذاري بيش از يک ميليارد مي‌توان در سال توليد 50 تا 60 تن گوشت خاوياري توليد کرد. حال اگر اين‌ مزرعه ظرف مدت ده سال بتواند دوام بياورد از سال دهم قادر به استحصال خاويار است.

شايد در ميان همه دل مشغولي ها روزمره جايي براي ماهياني خاوياري در حال انقراض درياي خزر نباشد. اما آنها تا پايان زندگي، فاصله زيادي ندارند. نزديک به يک دهه است ماهيان خاوياري وارد شرايط بحراني شده اند ولي هنوز صيادان غير مجاز مي توانند براي صيد طلاي سياه آنها را به تور بيندازند. شيلات ايران نيز هنوز يک قفسه از فروشگاه هاي عرضه محصولات دريايي را به خاويار اختصاص مي دهد. در رستوان هاي و هتل هاي ويژه هم مثل گذشته جاي خاويار محفوظ است. البته از ديد برخي تحليلگران وضعيت صيد مجاز و غير مجاز در ايران نسبت به وضعيت نگران کننده صيد در ساير کشورهاي حاشيه خزر مطلوب است. برخي ديگر نيز براين باورند که نمي توان ناکارمدي کشورها حاشيه دريايي خزر را بهانه اي براي ادامه روند معيوب حفاظت و بازسازي ذخاير خاوياري در ايران قرار داد.

منبع : صداي اقتصاد