حجت‌الاسلام رسول جعفريان در سخنان خود با عنوان « نگاهي به اسناد راوي حادثه كربلا»، با اشاره به انگیزه قوی تاریخ نویسی در صدر اسلام گفت: روایتهای دقیقی از ابتدای نهضت عاشورا وجود دارد که ممکن است برخی دارای جهت‌گیری باشد، اما حقایق زیادی را می‌توان از آنها برداشت کرد.
استاد تاريخ دانشگاه تهران، در شب دوم از سلسله نشست‌های «عاشورا و امروز ما» که شامگاه گذشته که به همت بنیاد احسان توحید، خانه اندیشمندان علوم انسانی و انجمن اندیشه و قلم برگزار شد، گفت: مسلمانان از اواخر قرن اول هجری می‌آموزند کتابچه‌هایی تحت عنوان «جزء» که شامل احادیث می‌شود تهیه كنند. در قرن دوم این کتابچه‌ها بزرگ‌تر شدند و علاوه بر احادیث، رویدادهای تاریخی نیز به همین طریق جمع‌آوری می‌شدند.
اسکلت تاریخ صدر اسلام در کتابچه ها
وی ادامه داد: اسکلت تاریخ صدر اسلام که در قالب همین کتابچه‌ها گذاشته شده است، توسط تابعین دوم و سوم بنا شد. هر یک از این افراد تاریخ را بر اساس تعلقات فرهنگی و جغرافیایی خود روایتی کرده‌اند. زمانی که شما کتابی از ابن اسحاق که در سال 150 قمری تهیه و تنظیم شده است می‌خوانید، هر بخش از آن با سبک متفاوتی نگارش شده است و نشان می‌دهد هر بخش توسط چه کسی و با چه پیشینه تاریخی و خانوادگی‌ای روایت شده است. مثلا بخش زیادی از اخبار و اطلاعات نبوی توسط خانواده عایشه که به زبیر نزدیک بودند، روایت شده است که آنها ابوبکر و عمر را تقدیس می‌کردند اما با بنی‌امیه و علویان رابطه خوبی نداشتند.
رئیس کتابخانه دانشگاه تهران با اشاره به روایت ابومخنف از عاشورا و روایتهای تاریخی از صدر اسلام گفت: اینکه چه کسی کتاب را نگارش کرده اهمیت چندانی ندارد، اینکه راوی آن اخبار کیست، نشان دهنده جهت گیری کتاب نسبت به آن واقعه است. به همین طریق زمانی که در متنی به تاریخ طبری ارجاع داده می‌شود، ارجاع چندان اهمیت ندارد؛ آنچه اهمیت دارد این است که تاریخ طبری آن را از کدام راوی نقل کرده است. بنابراین تاریخ طبری ملغمه‌ای از روایات مختلف است.
وی در ادامه با اشاره به گزارش حصین بن عبدالرحمان از عاشورا، اظهار داشت: یکی از اولین تقریرها از حوادث عاشورا توسط این فرد سنی مذهب، اما دوستدار اهل بیت است که 70 سال بعد از عاشورا درگذشته و نکات متفاوتی با روایتهای رایج در عصر ما بیان می کند. یک راوی معمولا یک مورخ و علاقه‌مند به تاریخ اسلام است، اما ما عمدتا این شخص را تنها یک محدث می‌دانیم. روایت‌هایی که او نقل کرده است، در کتب دیگر نقل شده است اما ما کتاب اصلی که او نگاشته است را در اختیار نداریم؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت دقت آثار تاریخی از این دست که در صدر اسلام تألیف شده است، بالاست.
انگیزه تاریخ‌نویسی قوی در صدر اسلام
این استاد دانشگاه با بیان اینکه انگیزه تاریخ‌نویسی قوی در صدر اسلام وجود داشته است، گفت: ما نمی‌دانیم این حس از کجا آمده؟ ممکن است مربوط به دوران جاهلیت یا تحت تأثیر اقوام دیگر باشد. مثلا در روایاتی که از عاشورا وجود دارد، جزئیات به دقت ذکر شده است. گاهی این پرسش ایجاد می‌شود که چگونه می‌توان به این روایات اطمینان کرد؟ توجه به سبک تاریخ‌نویسی آن دوره و چگونگی تبدیل روایات شفاهی به مکتوب نشان دهنده دقت آن آثار است؛ این موضوعی است که امروزه ما در آن ضعف داریم، اما آن زمان به دلایلی نامعلوم قدرتمند بوده است.
جعفريان با طرح این موضوع که البته در آن روایات هم ایرداتی، از جمله در زمینه ذکر نام اشخاص و تعدد برخی از اسامی وجود داشته است، افزود: علم رجال بخش عمده‌ای از آن را رفع کرده است.
وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به روایت حصین بن عبدالرحمان از عاشورا، گفت: در این روایت آمده است، مردم کوفه به امام حسین (ع) نامه نوشتند که 100 هزار شمشیر پشت اوست. در حالی که ما در روایت دیگر خوانده بودیم 40 هزار نفر؛ ممکن است فردی نامه را نوشته باشد و به اشتباه عدد100هزار را عنوان کرده باشد.
اختلاف درباره ماجرای حضرت مسلم
اين استاد تاريخ با اشاره به ماجرای طفلان مسلم در این روایت، اظهار داشت: در این روایت به تبلیغاتی که مسلم در کوفه انجام داد اشاره‌ای نمی‌شود. گفته شده است، بعد از کشته شدن هانی به دست ابن زیاد و دستگیری و کشته شدن همراهان مسلم، او به خانه‌ای از قبیله کنده می‌گریزد. در این روایت به ماجرای پسری که اطلاع می‌دهد مادرش به مسلم پناه داده است، اشاره‌ای نشده است؛ بلکه آمده فردی در گوش محمد بن اشعث بن قیس گفته فردی به مسلم پناه داده است. زمانی که اشعث به خانه این زن می‌رود، زنی را می‌بیند که آتش روشن کرده و در حال شستن خون‌های مسلم است؛ به او گفته شده بلند شو تا پیش امیر برویم. او می‌گوید آیا بخشیده می‌شوم که به او می‌گویند اختیاری نداریم؛ به این ترتیب تنها جایی که به مادر مسلم اشاره شده است همین منبع است.
وی ادامه داد: در این روایت آمده است زمانی که امام حسین(ع) آمد، از اتفاقات بی‌اطلاع بود. اعراب را در بیابان دید و پرسید چه شده؟ آنها پاسخ دادند، نمی‌دانیم اما از ما خواسته‌اند در محل طایفه‌مان بمانیم.
استاد تاریخ دانشگاه تهران با اشاره به ماجرای مواجهه حر با امام حسین(ع) در این روایت، گفت: امام حسین(ع) بنا داشت به سمت شام برود اما حر اجازه نداد و گفت باید به کوفه برویم. اما امام از آنجایی که می‌دانست ابن زیاد آنچه با مسلم کرده است را با او نیز خواهد کرد نپذیرفت و خواست به مدینه بازگردد. امام پاسخ دادند تو برای انجام این کار دستور نداری، به همین دلیل مقصد سوم یا راه میانبری را پیش گرفتند که همان کربلا بود. در این وضعیت منطق حکم می‌کند امام از چنگ ابن زیاد فرار کند؛ حتی در برخی متون آمده است امام حسین(ع) به همین دلیل خواست به شام برود و با یزید به توافق برسد. هرچند در دیگر متون این مسئله رد شده است.
وی در ادامه افزود: با توجه به اینکه حر مانع از بازگشت امام به مدینه شده بود، تصور این بود که بنای جنگ با امام حسین(ع) را دارد، اما زمانی که حر سپرش را باز گرداند و سلام داد، خلاف آن مشخص شد. به این ترتیب حر بازگشت، دو نفر را کشت و خودش نیز کشته شد.
جعفريان با تأکید بر اینکه حصین بن عبدالرحمان روایاتی را درباره عاشورا نقل می‌کند که دیگران نقل نکرده‌اند و در متون دیگر هم به نقل از او آمده است، گفت: مثلا نقل شده عده‌ای از پیران کوفه بر تلی ایستاده بودند، گریه می‌کرند و از خداوند می‌خواستند که خدایا حسین(ع) را کمکش کن. یا در بخش دیگری آمده عمربن سعد در حال شنا در آب بود که فردی از ابن زیاد برای او پیغام آورد که اگر با حسین نمی‌جنگی، فرد دیگری جایگزین تو برای جنگ با او کنم؛ اینجا عمر بن سعد سوار بر اسب می‌شود و در پی آن امام شهید می‌شود.
این پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به اینکه در این روایت، بر پست فطرتی ابن زیاد تأکید شده است، افزود: گفته شده یزید، ابن زیاد را به دلیل جنگ و به شهادت رساندن امام، مورد شماتت قرار داده است. چراکه معتقد بوده است بدون و جنگ و خونریزی نیز می‌توانست با امام به توافق برسد. البته به نظر می‌رسد راوی در اینجا ساده دلی کرده است، زیرا یزید می‌توانست پیش از حادثه کربلا ابن زیاد را برکنار کند، اما چنین نکرد.
وی با اشاره به ماجرای طفلان مسلم گفت: در روایات آمده است که مسلم، تنها 28 سال داشته است و به داستان حضور طفلان او ایرادات بسیاری وارد می‌شود. بعلاوه گفته شده این دو کودک، فرزندان عبدالله بن جعفر بودند و در آشفتگی روز عاشورا فرار کرده و به مردی پناه بردند اما او سر هر دو را زد و نزد ابن زیاد برد. ابن زیاد نیز بنا داشت به دلیل خودسری در این کار، گردنش را بزند که منصرف شد؛ اما خانه‌اش را ویران کرد. سرخی آسمان بعد از حادثه کربلا، موضوع دیگری است که در این روایت نیز به آن اشاره شده است.
جعفريان در پایان تاکید کرد: ما چندین بخش از حادثه کربلا را مدیون این محدث غیر شیعی هستیم و که روایتش مرجع بسیاری از متون تاریخی دیگر است.
مهدوی: با محور شدن اشک و اندوه، افراد از حقيقت عاشورا دور شدند
ناصر مهدوی با بیان این که اتفاق عاشورا خيلى تلخ و غم انگيز است، گفت: پايبندى به اصول و ارزش هاى والا، وفاى به عهد و اعتقاد به باورهاى انسانى و اخلاقى و احترام به بشريت از نکات ارزشمند این ماجراست و تلاش امام حسين (ع) هم در اين راستا بود که ارزش ها بر باد نرود.
در دومین شب از سلسله نشست‌های «عاشورا و امروز ما» که شب گذشته – یکشنبه شب – با همکاری انجمن اندیشه و قلم، خانه اندیشمندان علوم انسانی و بنیاد اندیشه و احسان توحید برگزار شد، دکتر ناصر مهدوی، در سخنانی با بیان اینکه متاسفانه طى سال هاى اخير فضاى روشنفكرى در محرم ايجاد شده است كه يك عده از روشنفكران دينى درباره برخى مسائل عاشورا داورى هايى مى كنند كه كاملا غلط است، گفت: اين روشنفكران تصور دارند نقل برخى از وقايع عاشورا هيچ پايه و اساسى ندارد و همه آنها ساخت ذهن برخى افراد است. اما خوشبختانه وجود تاريخ طبرى و برگزارى اين محافل در جهت شفاف سازى تاريخ عاشورا امثال مرا بسيار دلگرم مى كند.
خدمت تاریخ طبری
دکتر مهدوی در ادامه افزود: در ارتباط با گزاره «عاشورا امروز با ما چه نسبتى دارد؟» كوشش مى كنم پاسخ كامل و جامع بدهم. تاريخ طبرى درباره اتفاق كربلا خدمت بزرگى به مسلمانان كرده است و تمام عناصر مهم عاشورا را از منابع قديمى تر ديگر ضبط و اعلام كرده است. همچنين با رجوع به «انساب الاشراف» و كتاب معروف ابن اعثم كوفى متوجه مى شويم آن زمان كتابت و نگارش وجود داشته، هرچ
ند به مانند امروز اين اتفاق رخ نمى داد. اما اينگونه نبود كه افراد همگى بى سواد باشند و فرد با سواد در ميان آنها حضور نداشته باشد. در كتاب انساب الاشراف و گفته هاى ابن اعثم كوفى به همراه كتاب «تاملى بر نهضت عاشورا» اثر رسول جعفريان، چندين فراز مهم و حقيقى عاشورا قيد شده است كه بايد به فراخور فكر، خرد و انديشه خودمان آن را بررسى كنيم.
تاثیر شیعیان
وی در ادامه این سخنان تصریح کرد: بدون تعارف مى خواهم موضوعى را عنوان كنم و اميدوارم برايم دردسر ساز نشود، متاسفانه شيعيان بيشترين لطمه را به عاشورا و پيام عاشورا وارد كردند. زيرا با اکتفا به اشک ريزى و اندوه و ماتم، افراد را از حقيقت عاشورا دور كردند. همچنين برخى ديگر كلمات انديشه اى و الهى خودشان را به عاشورا نسبت دادند كه هر دو دسته به امام حسين و اتفاق كربلا ضربه زدند.
این استاد فلسفه افزود: برخى پيغمبر و امام را فردى با دسترسى کامل به علم غيب معرفى كردند، به شكلى كه اعلام مى كنند پيغمبر از وقايع عاشورا خبردار بوده و به حضرت على (ع) گفته است كه خون امام حسين ريخته خواهد شد و حضرت على گريه كردند. يا اينكه پس از چند روز مقدمه چينى خبر ريختن خون امام حسين (ع) بر روى زمين را به حضرت فاطمه (ص) انتقال دادند و سپس همه با خبر شدند كه چه اتفاقى قرار است ٦١ سال بعد براى امام حسين (ع) رخ بدهد. متاسفانه اين روايات بيانگر علم غيب ائمه بوده است و متاسفانه اين تفكر در تاريخ و تحليل تاريخى قرار گرفت كه نتيجه آن تاكنون مشخص نشده است. اين روايات باعث شد كه با امام حسين (ع) نتوانيم درست ارتباط برقرار كنيم و از تجربه هاى كربلا سود ببريم.
به اعتقاد مهدوی، جبری و تقدیری کردن واقعه عاشورا ز سوی برخی شیعیان باعث شده این واقعه از حالت طبیعی خود خارج شود. در حالی که قرار نیست به‌خاطر انطباق با ذهنیت کلامی‌مان این واقعه را غلط تحلیل کنیم.
نمونه هایی روایی
دکتر مهدوی با اشاره به کتب تاریخی معتبر افزود: خوشبختانه تاريخ طبرى و انساب الاشراف به خوبى عمق فاجعه عاشورا را روايت كرده است. متاسفانه نمونه هاى روايى علم غيب كه نقل كردم نه با خرد و نه با قرآن و نه حتى با سلوك امام حسين (ع) جور در نمى آيد.
وی گفت: بسيارى از بزرگان ديگر همچون مرحوم نراقى، مرحوم مجلسى و... گريه، اشك ريزى و خرافاتی را در ارتباط با عاشورا مطرح كردند كه نوشته هاى آنها باعث تشكيل مراسم هايى با مضامين هويت انتقامى، هويت مظلوم بودن، هويت احساس ترحم، احساس عقيده يك باور و... شد كه تنها اشک ريختند و هيچ راه حلى ارائه ندادند. در حالى كه امام حسين (ع) خطاب به حضرت زينب گفت: عواطف خودت را كنترل كن، هرچند مصيبت بسيار تلخ و سنگين بود اما حضرت زينب بر خود مسلط بود و اين حركت فوق بشرى را انجام داد. حضرت زينب اين اندوه را در سينه خود قرار داد تا روزى كه آن را براى همگان نقل كرد.
به گفته مهدوی، در سیستمی که جاهل تصمیم گیری کند و تریبون و قدرت داشته باشد‌و متفکر درونش خفه شود آن جامعه تباه می شود و در واقع بی فکری و جهل و ابتذال مردم و حاکمان زمانه امام حسین(ع) را در محاصره قرار داد.
این استاد دانشگاه در پایان گفت: حادثه عاشورا به لحاظ منابع تاريخ كم نظير است. اتفاق عاشورا خيلى تلخ و غم انگيز است، پايبندى به اصول و ارزش هاى والاى خود بسيار ارزشمند است. وفادارى به عهد و اعتقاد به باورهاى انسانى و اخلاقى احترام به بشريت بود كه تلاش امام حسين (ع) هم در اين راستا بود تا ارزش ها بر باد نرود.
گفتنی است این نشست ها ساعت 8 امشب با سخنرانی حجج اسلام مهدی مهریزی و محمد سروش محلاتی در خیابان استاد نجات الهی، نبش ورشو، سالن فردوسی ادامه می یابد.
