گاردین نوشت: یک مستند از نقش یک جاسوس انگلیسی در بازگرداندن شاه در سال 1953 پرده بر می دارد.

به گزارش سرویس تاریخ «انتخاب»؛ در ادامه این مطلب آمده است: نقش پنهان یک افسر اطلاعات مخفی انگلیس که منجر به کودتا شد و خاورمیانه را تغییر داد، برای اولین بار از زمان سرکوبی خبری که در سال 1985 آبزرور آن را منتشر کرد، بر ملا شده است.

این گزارش با عنوان "چگونه نیروهای ام‌آی6 و سیا در کودتای ایران همکاری کردند" در تاریخ 26 ماه می 1985 مطرح اما به سرعت با آن برخورد شد. مستندات، این واقعیت را آشکار می کند که یکی از نیروهای ام‌آی6 با نام نورمن داربی شر برای بازگرداندن شاه ایران به عنوان حاکم این کشور در سال 1953 عملیاتی پنهانی و خشونت آمیز انجام داده است. با این وجود، تنها چند روز پس از انتشار این موضوع در روزنامه ابزرور، تمام مدارک و شواهد تازه ی به دست آمده درباره ی این عملیات انگلیسی ها و هویت داربی شر از همه جا ناپدید شد.

تقی امیرانی، تهیه کننده مستند کودتای 53 قبل از نمایش فیلمش گفت: ما هنوز نمی دانیم که چه کسی این مسئله را ابتدا به آبزرور اطلاع داد و اینکه چرا این کار را کرد. تنها چیزی که می دانیم این است که تمامی سوابق مصاحبه با داربی شر به سرعت ناپدید شد و هیچ کس موضوع را دنبال نکرد. این در واقع کامل ترین مدل سرپوش گذاشتن بر روی دخالت های انگلیس در سایر کشورهاست که تا کنون انجام شده است.

پیشینه کودتای 1953 مدت هاست که باعث بروز ظن و گمان هایی در سطح بین المللی شده است. وینستون چرچیل، نخست وزیر بریتانیا مخالف حکومت نخستین رهبر دموکراتیک ایران یعنی محمد مصدق بود، زیرا او منافع انگلیس در صنعت نفت ایران را تهدید می کرد. شواهد نشان می دهد که ام‌آی‌6 در همکاری با سیا که امیدوار بود رضا پهلوی را به تخت سلطنت بازگرداند، اقداماتی فراتر از تحریک سرنگونی مصدق انجام داده است.

در ماه ژوئن، اسناد موجود در بایگانی واشنگتن نشان داد كه چگونه از نام ملكه الیزابت دوم به صورت عمدی به منظور ترغیب شاه به ماندن در کشور قبل از كودتا استفاده شد. مستند کودتای 53 نشان می دهد که انگلیسی ها در حال سامان دادن به یک شورش بودند که طی آن به اقداماتی همچون آدم ربایی، شکنجه و پرداخت پول به معترضین برای ریختن به خیابان ها متوسل شدند.

مستند 53 که در 19 آگوست و همزمان با شصت و هفتمین سالگرد کودتا پخش شد، بر اساس تحقیقات امیرانی به عنوان یک مدیر انگلیسی-ایرانی ساخته شد. وی با همکاری والتر مرچ، تدوین گر تحسین شده فیلم هایی همچون مکالمه، اینک آخرالزمان و بیمار انگلیسی به بایگانی اسناد کودتای 53 دست یافت و با بسیاری از افراد درگیر در این ماجرا مصاحبه کرد.

مرچ گفت: ما وقتی شروع به ساخت این فیلم کردیم، هیچ چیزی راجع به رمز و راز داربی شر یا رمز و رازهای مربوط به معمای کودتای 53 نمی دانستیم.  تقی چیزهایی را کشف کرد و ما به دنبال آنها حرکت کردیم. عنصر هیجان بخشی از الگوی ما نبود که به واسطه ی آن به مصاحبه های غیبی توجه کنیم. تا کنون من در کارهایم با این حجم از مطالب کار نکرده بودم، 532 ساعت فیلم بود که بیش از دو برابر چیزی است که من در فیلم اینک آخرالزمان با آن سر و کار داشتم.

نقطه عطف زمانی بود که امیرانی به آرشیو مستند تلویزیونی پایان امپراتوری دست پیدا کرد. در ابتدای یک بخش از این مستند که درباره ی ایران بود،  مصاحبه ای با داربی شر وجود داشت که با صراحت صحبت می کرد.

داربی شر می گوید: دستوری که به من داده شد، بسیار ساده بود. گفتند به آنجا بروید، به سفیر اطلاع ندهید و هرگونه هزینه ای که برای تأمین سرنگونی مصدق با ابزارهای قانونی و یا شبه قانونی نیاز دارید را از سرویس اطلاعات مخفی دریافت خواهید کرد. افسر ام‌آی6 در ادامه توضیح می دهد که او مبلغ هنگفتی پول، بیش از یک میلیون و نیم پوند خرج کرد. وی افزود: من شخصاً دستور می دادم و شورش خیابانی را هدایت می کردم.

با این حال، آن مصاحبه پر سر و صدا هرگز پخش نشد. در فیلم امیرانی، بخش مربوط به داربی شر با بازی رالف فینز اجرا می شود که خطوط متن سانسور شده گرانادا را ارائه می دهد. مقاله آبزرور در سال  1985 توسط خبرنگار نیگل هاوکس درست قبل از نمایش قسمت ایرانی توسط کانال 4 منتشر شد.

اما وقتی برنامه پخش شد، داربی شر و گواهی وی را در تلویزیون شاهد نبودیم. یک نقد که هفته بعد توسط جولیان بارنز، منتقد آبزرور تهیه شد نیز هیچ اشاره ای به این بخش از داستان نکرد. امیرانی، مرچ و کارشناسان اطلاعاتی که با آنها مشورت کرده اند، نتیجه می گیرند که دولت به این مسئله ورود کرد و مانع از آن شد که تهیه کنندگان فیلم ها از مصاحبه داربی شر استفاده کنند. به روزنامه ها، از جمله آبزرور که در آن زمان تحت نظارت دونالد ترلفورد بودند گفته شد که بر اساس قانون ایالتی دی نوتیس دیگر نباید به این موضوع بپردازند.

داربی شر با همتای خود در سازمان سیا یعنی استفان مید که در مستند پایان امپراتوری ظاهر شد، همکاری نزدیکی داشت. او همکار انگلیسی خود را به عنوان «فردی کاملاً شایسته که فارسی و فرانسوی را به صورت روان صحبت می کند»، توصیف کرد.

شاید تکان دهنده ترین شواهد در مستند کودتای 53 مربوط به گناه انگلیس در آدم ربایی و «قتل غیرعمدی محمود افشارتوس»، رئیس شهربانی ایران باشد. این حادثه به صورت عامدانه ناآرامی هایی را به وجود آورد که منجر به دستگیری و زندانی شدن مصدق در مرداد ماه شد.

در فیلم گمشده ی مصاحبه ی داربی شر، او ادعا کرد که به درستی مردم ایران را به لحاظ روانشناختی تجزیه و تحلیل می کند. همچنین داربی شر می گوید: عموم مردم ایران تصور می کردند که از سال 1920 به بعد به بازی گرفته شده اند.

داربی شر در سال 1993 درگذشت و آلیسون روپر، محقق سابق گرانادا که در مستند پایان امپراتوری هم کار می کرد، به همراه تهیه کننده و کارگردان این مستند یعنی مارک اندرسون به امیرانی گفتند که آنها هیچ خاطره روشنی از مصاحبه با افسر ام‌آی6 یا آنچه که در این فیلم رخ داده است، ندارند.

شاه که در ایتالیا و در تبعید زندگی می کرد به ایران برگشت و با همکاری جنرال فضل الله زاهدی که مورد تأیید سیا و ام‌آی‌6بود به اداره ی کشور پرداخت. در آمریکا، این کودتا به عملیات آژاکس معروف بود، در حالی که در انگلیس از آن با عنوان عملیات چکمه یاد می شد. شاه تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1979 بر ایران حکومت کرد.

این کودتا نه تنها روابط غرب با ایران را به مدت 60 سال شکل داد، بلکه خاورمیانه را تغییر داد.