فهیمه نظری / سرویس تاریخ «انتخاب»: ظهر سه‌شنبه سی‌ام خرداد ۱۳۶۸، شانزده روز پس از رحلت امام خمینی، حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی رئیس وقت مجلس ایران در رأس هیأتی بلندپایه عازم مسکو شد. اعضای هیأت ایرانی عبارت بودند از: دکتر ولایتی وزیر امور خارجه، مهندس بهزاد نبوی وزیر صنایع سنگین، محمدجواد ایروانی وزیر اقتصاد و دارایی، محسن رضایی فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و جمعی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی.
پیش‌تر میخائیل گورباچف، رهبر اتحاد جماهیر شوروی، از هاشمی رفسنجانی برای این سفر دعوت رسمی به عمل آورده بود. این سفر مهم درست دوسال و نیم قبل از فروپاشی اتحاد شوروی انجام شد، زمانی که این اتحادیه ۲۲.۴۰۲.۲۰۰ کیلومتر مربع مساحت داشت، یعنی چیزی حدود یک‌ششم سطح زمین. از این سو نیز هاشمی رفسنجانی رئیس دور سوم مجلس شورای اسلامی بود، مجلسی که در انتخاباتش مردم ایران مشارکتی بالای ۵۰ درصد (۵۹.۷۲٪) داشتند، او نماینده بیش از نیمی از مردم ایران بود.
اتحاد جماهیر شوروی به رهبری میخائیل گورباچف در میزبانی از رئیس وقت مجلس ایران سنگ تمام گذاشت؛ از مراسم استقبال گرفته تا خداحافظی؛ هواپیمای حامل هیأت بلندپایه ایرانی در فرودگاه «ونکوا»ی مسکو به زمین نشست، فرودگاهی که تنها به منظور استقبال از مقام‌های عالی‌رتبه مورد استفاده قرار می‌گرفت. استقبال‌کنندگان از رئیس مجلس ایران در این فرودگاه کولیانف نایب‌رئیس شورای عالی پارلمان شوروی و ادوارد شواردنادزه وزیر امور خارجه شوروی بودند. پس از مراسم استقبال رسمی در فرودگاه، گورباچف، در کاخ کرملین از هاشمی رفسنجانی استقبال کرد و بلافاصله پس از آن نخستین دور مذاکرات هاشمی با رهبر شوروی در همین کاخ آغاز شد.
رفسنجانی صبح فردا، چهارشنبه ۳۱ خرداد ۱۳۶۸، از مرکز تحقیقاتی «میر» و موزه و مقبره «یوری گاگارین» بازدید، و سپس با نثار دسته‌گل بر مقبره سرباز گم‌نام، ادای احترام کرد. در این حین نخست سرود جمهوری اسلامی ایران و سپس سرود اتحاد شوروی نواخته شد، و واحدهای نمونه از مقابل او رژه رفتند.
ضیافت شام در کاخ کرملین
در شامگاه چهارشنبه ۳۱ خرداد، گورباچف میهمانی شامی به افتخار هاشمی رفسنجانی در کاخ کرملین ترتیب داد و هر دو طرف ضمن ایراد سخنانی، نسبت به یکدیگر ابراز ارادت کردند. در همین میهمانی بود که هاشمی رفسنجانی اذعان داشت در مدت ۲۸ ساعت حضورش در مسکو ۴ بار با رهبر شوروی جلسه داشته است: مشروح سخنان هاشمی رفسنجانی و گورباچف در این ضیافت به شرح زیر بود:
حجت‌الاسلام والمسلین هاشمی رفسنجانی: «رهبری خردمندانه آقای گورباچف نقطه عطفی در تاریخ دو کشور ایران و شوروی به وجود آورده است. تاکنون چنین زمینه‌ای وجود نداشته است و تا آن‌جایی که ما به خاطر داریم، هیچ‌وقت در تاریخ چنین شرایط مساعدی برای هم‌کاری‌های چندجانبه بین دو کشور به وجود نیامده است. در دوران امپراتوری تزارها ایران در شرایطی بود که همیشه به عنوان یک لقمه چرب و راه دست‌یابی به هندوستان، طمع قدرت‌های بزرگ را برمی‌انگیخت و همین امر مانعی بود برای این‌که به ایران به عنوان یک کشور مستقل و شایسته برای برقراری روابط دوستانه و با شرایط مساوی برخورد شود. بعد از انقلاب سوسیالیستی شوروی خیلی زود ایران در قلمروی امپریالیسم غرب قرار گرفت و روابط با کشور همسایه‌اش تیره شد و این تیرگی تا این اواخر ادامه داشت. انقلاب اسلامی ایران به رهبری خردمندانه امام امت رضوان‌الله علیه، فصل جدیدی را در ایران باز کرد و ما برای اولین بار آزادی و استقلال را لمس کردیم و متاسفانه قبل از آن‌که ما بتوانیم وارد مباحث حسن هم‌جواری با همسایگان خود بشویم، جنگی همه‌جانبه با تحریک شیاطین از طرف عراق بر ما تحمیل شد و اجازه گسترش روابط را نداد و مسئله افغانستان هم فاصله ما را بیشتر کرد، زمینه‌های جدیدی لازم بود که ما بتوانیم به آن‌چه که مصلحت دو کشور است، برگردیم. [وی از ابتکار، شجاعت و شهامت‌های گورباچف تشکر کرد و گفت:] اقدامات آقای گورباچف به قدری متهورانه بود که با برداشتی که ما از مارکسیسم داریم اوایل با ناباوری به آن نگاه می‌کردیم. [رئیس مجلس شورای اسلامی این تحول را انقلابی در تاریخ کمونیسم خواند و افزود:] این انقلاب باعث آرامش در کشورهای مجاور شد و کشور ما هم صمیمانه خواستار همکاری با این همسایه بود و این فرصت را از دست نداد و با ابتکار حضرت امام، برای فصل جدید روابط پیش‌قدم شدیم. ما آن نامه‌ای که در تاریخ نامه‌های حضرت امام و ارتباطات ایشان یک نامه تاریخی می‌دانیم و آن را بی‌نظیر تلقی می‌کنیم، منشأ این حرکت جدید می‌دانیم و اینک نتیجه آن برخورد خردمندانه رهبری اتحاد جماهیر شوروی با نامه و اقدامات بعدی، در کنار شما بودن ما در کاخ کرملین است. در مدت نزدیک به ۲۸ ساعت که این‌جا بوده‌ایم، ۴ بار با رهبری شوروی جلسات رسمی، علنی و خصوصی داشتیم، کمیسیون‌های زیادی تشکیل شده که قابل توجه است و برای ما روشن است که در اکثریت قریب به اتفاق مسائل جهانی و منطقه‌ای و دوجانبه وحدت نظر داریم و زمینه‌های همکاری بین دو کشور فراوان است. با کار فعال و نیرومندی که کمسیوین‌های مختلف در همه ابعاد انجام دادند، ما الان در مقابل خود یک لیست طولانی از موارد هم‌کاری‌های توافق‌شده داریم. بی‌شک حرت جدید برای هردو کشور و هر دو ملت می‌تواند منشأ تحولات باارزشی باشد و آن‌قدر زمینه‌های تفاهم قوی بود که سرعت پیش‌رفت مذاکرات برای هردو طرف اعجاب‌انگیز بود.» (اطلاعات، پنج‌شنبه اول تیر ۶۸)
میخائیل گورباچف [ضمن خیر مقدم به حجت‌الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی و هیأت بلندپایه ایرانی خطاب به وی گفت:] «تشریف‌فرمایی شما به اتحاد جماهیر شوروی نمایان‌گر آن است که روابط شوروی و ایران به سرعت به پیش می‌رود و نباید غیر از این باشد. در تاریخ ما و شما دوران‌هایی بود که مرزهای بین دو کشور به دیوارهای غیر قابل عبوری تبدیل شده بود، اما این دوران‌ها سپری شده است، مردم روز و سایر ملل کشور ما و مردم شما گرایش شدیدی نسبت به یکدیگر دارند. اشتراک مرزی ۲۵۰۰ کیلومتری ایران و شوروی از نظر سیاسی و اقتصادی قابل اهمیت است. سعدی شاعر و بشردوست بزرگ به پیوستگی‌های متقابل بشریت اشاره می‌کند و بدون در نظر گرفتن تمامیت فراگیر این امر در جهان، اجرای سیاست واقعی امکان‌پذیر نیست. به این خاطر توازن منافع به نظر ما یک اصل مهم برای برخورد با مسائل بین‌المللی من‌جمله حل و فصل اختلاف‌ها می‌باشد. ما بر این عقیده هستیم که تبادل نظر و مذاکراتی که این روزها صورت گرفت، بسیار مفید بوده است. این مذاکرات به ما اجازه داد تا به مهم‌ترین مسائل روابط آینده ایران و شوروی بپردازیم و حسن تفاهم در زمینه مسائل بین‌المللی را توسعه دهیم. ما به ادامه تماس‌ها در سطوح مختلف از جمله در سطح عالی امیدواریم.» [وی در پایان برای آقای هاشمی رفسنجانی سلامت و موفقیت و برای مردم ایران ترقی و رفاه آرزو کرد.] (اطلاعات، پنج‌شنبه اول تیر ۶۸)
این سفر بنا بود سه روزه به پایان برسد اما در همان شب ضیافت خبرنگار اعزامی اطلاعات خبر داد که برای چند روز دیگر تمدید شده و رئیس مجلس ایران قصد دارد از چند منطقه دیگر شوروی نیز دیدن کند.
هاشمی رفسنجانی تا پیش از ظهر پنج‌شنبه اول تیرماه ۱۳۶۸ در مسکو ماند و در همین زمان نیز توافق‌نامه اقتصادی بین دو کشور به امضای طرفین رسید. رئیس مجلس ایران در پایان دیدار رسمی خود از مسکو عازم لنینگراد و سپس باکو گردید، اما پیش از عزیمت به لنینگراد گورباچف مراسم خداحافظی رسمی از هاشمی رفسنجانی را نیز در سالن «سنت‌جرج» کاخ کرملین بجا آورد، تا در میزبانی از رئیس وقت مجلس ایران چیزی کم نگذاشته باشد، سپس «اتومبیل حامل رفسنجانی در حالی که به وسیله چندین موتورسیکلت‌سوار اسکورت می‌شد، کرملین را به قصد فرودگاه ترک کرد.» (اطلاعات؛ پنج‌شنبه اول تیر ۶۸).
دست‌آوردهای سفر
اما اگر بخواهیم از جزئیات دست‌آوردهای این سفر آگاه شویم هیچ سندی مثل متن کامل توافق‌نامه اقتصادی دو کشور که به امضای دو طرف رسید ما را روشن نمی‌کند. این متن که توسط محمدجواد ایروانی، وزیر امور اقتصاد و دارایی در اختیار روزنامه‌ها قرار گرفته بود روز یک‌شنبه چهارم تیرماه به این شرح منتشر شد:
متن کامل توافق‌نامه ایران و شوروی
بسم‌الله الرحمن الرحیم
جمهوری اسلامی ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی با تمایل و تاکید بر تداوم و تقویت مناسبات حسن هم‌جواری و دوستی بر اساس اصول برابری، احترام متقابل، عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر و منافع متقابل و هم‌چنین با در نظر گرفتن امکانات بالقوه موجود در دو کشور، جهت بسط و توسعه همه‌جانبه هم‌کاری‌های فی‌مابین، برنامه بلندمدت هم‌کاری‌های اقتصادی، بازرگانی و علمی، فنی بین دو کشور تا سال ۲۰۰۰ را در موارد زیر تنظیم و مبادله نمودند:
۱- اصول کلی
این برنامه، گسترش هم‌کاری‌های میان دو کشور در زمینه استفاده از منابع طبیعی و انرژی، ایجاد و توسعه طرح‌های صنعتی و انتقال تکنولوژی و پیش‌رفت‌های علمی و فنی و نیز افزایش حجم مبادلات بازرگانی دوجانبه بر اساس حفظ منافع متقابل را در نظر دارد.
هدف این برنامه عبارت‌است از: تعیین محورها، طرح‌ها و شکل‌های مشخص هم‌کاری‌های بلندمدت اقتصادی، بازرگانی و علمی، فنی میان جمهوری اسلامی ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی.
طرفین تلاش خواهند نمود که شرایط مساعد جهت تحقق این هم‌کاری‌ها را فراهم نموده و سازمان‌های دو کشور را به بسط و توسعه هم‌کاری‌های فی‌مابین در چارچوب این برنامه تشویق و ترغیب نمایند.
هم‌کاری‌های سازمان‌های جمهوری اسلام ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی می‌تواند در زمینه احداث، توسعه و مدرنیزاسیون طرح‌های صنعتی، ایجاد موسسات مشترک و شرکت‌های مختلط بر طبق قوانین جاری دو کشور، مشارکت در تولید، تحویل ماشین‌آلات و تجهیزات با انتقال تکنولوژی جدید و دانش فنی KNOW-HOW و اعزام کارشناسان و نیز سایر موضوعات مورد علاقه طرفین صورت پذیرد.
محورها و زمینه‌ها و طرح‌های مورد همکاری:
۱- همکاری در زمینه انرژی
طرفین با توجه به اهمیت رشد انرژی، در امور توسعه، مدرنیزه کردن، طراحی ساختمان پروژه‌های زیر همکاری خواهند نمود:
- توسعه نیروگاه حرارتی شهید محمد منتظری اصفهان با ۴ واحد جدید ۲۰۰ مگاواتی با برج خنک‌کننده خشک.
- توسعه نیروگاه رامین اهواز با ۲ واحد جدید ۳۱۵ مگاواتی سوپر کریتیکال.
- احداث سد و نیروگاه کارون ۲ با تجهیز نیروگاه برق آبی ۷۶۰ مگاواتی.
- احداث سد و نیروگاه کارون ۳ با تجهیز نیروگاه آبی ۲۰۰۰ مگاواتی قابل توسعه تا ۳۰۰۰ مگاوات.
- احداث طرح نیروگاه جریانی گدار لندرر «کارون ۴» با تجهیز نیروگاه برق آبی ۹۱۰ مگاواتی.
- احداث سد خداآفرین بر روی رودخانه مرزی ارس با نیروگاه برق آبی به ظرفیت ۱۰۰ مگاوات.
- احداث سد قیزقلعه‌سی بر روی رودخانه مرزی ارس با نیروگاه برق آبی به ظرفیت ۴۰ مگاوات.
- احداث تاسیسات آبی روی رودخانه‌های مرزی اترک و هریرود (تجن) و سایر پروژه‌های منابع آب.
- تامین ۲۰۰۰ مگاوات نیروی برق از طریق ایجاد نیروگاه‌های حرارتی در ایران.
- اتصال برق دو کشور و مبادله نیروی برق.
۲- همکاری در زمینه صنایع نفت، پتروشیمی و شیمیایی
صنایع نفت:
- انجام عملیات زمین‌شناسی، ژئوفیزیک و حفاری به منظور اکتشاف مخازن نفت و گاز در دریای خزر.
- توسعه مخازن نفت و گاز.
- به‌کارگیری انواع تکنولوژی پیش‌رفته به منظور ازدیاد برداشت از مخازن نفت و گاز.
- صنایع پتروشیمی – شیمیایی:
- تولید فراورده‌های پتروشیمیایی و شیمیایی از جمله تولید بی‌کرمات سدیم، سولفات‌سدیم، کریستال‌ملامین، حلال‌های کلرینه، سموم دفع آفات نباتی و کود شیمیایی همراه با انتقال کامل تکنولوژی تولیدات مربوطه.
- تولید تایر رادیال تمام‌سیمی اتومبیل و تایر هواپیما جهت هواپیماهای کشوری.
- ایجاد موسسات در زمینه تولید محصولات فرآورده‌های پتروشیمیایی در ایران، به گونه‌ای که هزینه‌های پرداختی توسط طرف شوروی جهت اجرای این طرح‌ها از محل صدور تولیدات مربوطه اتحاد شوروی جبران گردد.
- گسترش مبادلات بازرگانی در خصوص مواد خام، اولیه، واسطه‌ای و فرآورده‌های شیمیایی و پرتوشیمیایی بین دو کشور.
۳- همکاری در زمینه گاز
- صدور گاز طبیعی ایران به اتحاد شوروی به میزان ۲ تا ۳ میلیارد متر مکعب در سال در مقابل دریافت مجموعه ماشین‌آلات، تجهیزات و ارائه خدمات از شوروی به منظور اجرای طرح‌های صنعتی و سایر پروژه‌های اقتصادی ایران طبق موافقت‌نامه صدور گاز طبیعی ایران به اتحاد شوروی و قراردادهای مربوطه و افزایش تدریجی حجم گاز صادراتی با توجه به حجم همکاری مربوط به احداث پروژه‌ها با توافق طرفین.
- تعیین امکانات در انجام ترانزیت گاز طبیعی ایران از طریق قلمروی اتحاد شوروی.
- تماس سازمان‌های ذی‌ربط دو کشور به منظور شناخت امکانات همکاری در صنایع گاز.
- طراحی و ساختمان ایستگاه تقویت فشار SI بر روی خط لوله دوم سراسر گاز.
۴- همکاری در زمینه در زمینه متالورژی
فلزات آهنی (فلزات سیاه):
- به تحقق رساندن ظرفیت کامل طرح مرحله اول توسعه کارخانه ذوب آهن اصفهان تا ۱.۹ میلیون تن فولاد در سال در موعد مقرر بر اساس توافق سازمان‌های ذی‌ربط طرفین.
- توسعه مرحله به مرحله کارخانه مذکور تا ۴ میلیون تن فولاد در سال بر اساس گزارش توجیهی، فنی، اقتصادی مشترک سازمان‌های ذی‌ربط دو کشور.
- طراحی و احداث کارگاه‌های نورد.
- انجام کارهای علمی و تحقیقاتی، طراحی و اجرایی در زمینه پروژه‌های مختلف صنعتی و معدنی.
- تولید تجهیزات و مواد برای صنعت فولاد از جمله تولید غلطک، تولید الکترود گرافیتی و تولید فرآورده‌های شیمیایی مربوطه.
فلزات رنگین:
همکاری در زمینه‌های
- تبدیل سولفات استرانسیوم به کربنات استرانسیوم.
- تولید آلومینا از بوکسیت و نفلین سیانیت.
- تغلیظ سنگ‌های معدنی فلزات رنگین.
- تولید اکسید تیتان و تیتان از ایلمنیت.
- تولید فرو آلیاژها.
- تولید مس با انتقال تکنولوژی مربوطه من‌جمله تکنولوژی ذوب مس.
- اجرای طرح تسویه سولفور مولیبدن به ظرفیت ۳ هزار تن در سال و تولید فرو مولیبدن و استحصال رنیوم.
- اجرای پروژه اسیدشویی سنگ اکسید مس.
به منظور تامین و تداوم کار رضایت‌بخش صنایع متالورژی فلزات سیاه و رنگین جمهوری اسلامی ایران و هم‌چنین تامین برخی مواد اولیه مورد نیاز صنایع اتحاد شوروی، طرفین در مورد مبادله کالاهای مربوطه همکاری خواهند نمود. انواع، مقادیر و شرایط مشخص تبادل کالاهای مذکور مورد توافق سازمان‌هی ذی‌ربط دو کشور قرار خواهد گرفت.
۵- همکاری در زمینه اکتشاف و زمین‌شناسی:
طرفین آمادگی خود را برای همکاری در انجام عملیات زمین‌شناسی به منظور اکتشاف مواد معدنی منجمد، من‌جمله تحویل تجهیزات و مواد و مصالح مورد نیاز برای انجام این عملیات، انتقال روش‌های تحقیقات و آنالیز آزمایشگاهی و مبادله اطلاعات علمی و فنی با در نظر گرفتن توافقات حاصله بین سازمان‌های ذی‌صلاح دو کشور در این مورد را اعلام نمودند.
۶- همکاری در امور ساختمان و صنایع مصالح ساختمانی
- ارائه متقابل خدمات مشاور، مهندسی و پیمان‌کاری در بخش ساختمان.
- ایجاد کارخانه‌های تولید مصالح ساختمانی از قبیل لوله‌های سفال، اتصالات و لوله‌های چدنی و فولاد پوکه‌رسی (کرامزیت)، مواد اولیه برای شیشه‌سازی شامل سیلیس تغلیظ‌شده و تولید کربنات سدیم و یراق‌آلات.
- انتقال تکنولوژی استخراج آزبست و نیز آماده‌سازی معادن آزبست جمهوری اسلامی ایران.
- مدرنیزه نمودن چهار کارخانه خانه‌سازی احداث‌شده در جمهوری اسلامی ایران با کمک فنی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و احداث کارخانجات جدید خانه‌سازی.
- مبادله اطلاعات فنی و تجربیات در زمینه‌های اکتشاف زلزله‌ای، تکنولوژی ساختمان مسکن در مناطق زلزله‌خیز، تولید مواد و مصالح و سازه و اجرای طرح‌های تحقیقاتی مشترک.
۷- همکاری در زمینه ماشین‌سازی (صنایع سنگین)
- نوسازی و مدرنیزه کردن کارخانه ماشین‌سازی اراک.
- احداث مجتمع صنعتی اسفراین با بازنگری جدید شامل واحدهای ریخته‌گری، آهنگری و قالب‌سازی و نیز کارخانه‌های ساخت ماشین‌آلات معدنی، پرس و آهنگری و تولید چرخ و محور واگن‌های راه‌آهن.
- مشارکت در تولید و ساخت و مبادله تجهیزات ماشین‌آلات و قطعات یدکی ذیل در چارچوب قوانین دو کشور:
- واگن‌های راه‌آهن، چرخ و محور راه‌آهن، سوزن‌های راه‌آهن و سایر وسایل فنی و تجهیزات راه‌آهن جهت خطوط راه‌آهن زمینی و مترو.
- قطعات ماشین‌های راه‌سازی و قطعات یدکی.
- قطعات و تجهیزات جراثقال سنگین صنعتی.
- تجهیزات و قطعات یدکی نیروگاه‌های بخاری.
۸- همکاری در زمینه شیلات
- تجدید ذخایر آبزیان دریای خزر از جمله تکثیر و پرورش گونه‌های باارزش ماهی.
- انتخاب مناسب‌ترین نحوه استفاده از منابع ماهیان موجود در سیستم اکولوژیک دریای خزر.
- مبادله تجربیات و اطلاعات در زمینه‌های شیلاتی از طریق انتقال تکنولوژی و نتایج تحققات و آموزش کارشناسان.
- ایجاد نهادهای تحقیقاتی مشترک به منظور ارزیابی و دست‌یابی و به‌کارگیری راه‌حل‌های علمی و مناسب برای هم‌کاری‌های شیلاتی.
- فروش و اجاره کشتی‌های ماهی‌گیری شوروی جهت استفاده در دریای خزر.
- همکاری در زمینه صید ماهی در آب‌های بین‌المللی.
۹- همکاری در زمینه کشاورزی:
- مدرنیزه کردن کارخانجات موجود پرورش فرآورده‌های کشاورزی و دامی و کارخانجات استفاده از ضایعات کشاورزی و دامی، و امکان ایجاد واحدهای جدید.
- ساختمان سیلوها.
- تبادل اطلاعات هواشناسی و اکولوژیک مناطق هم‌جوار.
- مبارزه با آفات گیاهی به ویژه مبارزه بیولوژیکی و ایجاد تدابیر قرنطینه‌ای مشترک.
- انتقال تجربیات و تکنولوژی زراعت دیم غلات و هم‌چنین تکنولوژی مراحل مختلف زراعت پنبه و گندم.
- تثبیت شن‌های روان و کویرزدایی.
- زه‌کشی، اصلاح اراضی، نحوه انتقال آب، آب‌خیزداری و احداث سدهای خاکی و پروژه‌های مربوط به تاسیسات آبیاری.
- جنگل‌کاری، نگهداری، بهره‌برداری از جنگل و صنایع وابسته.
- تحقیقات به‌نژادی زراعی و دامی.
۱۰- همکاری در زمینه آموزش پرسنل و آموزش فنی و حرفه‌ای
- ارتقای سطح فنی و حرفه‌ای پرسنل ایرانی شاغل در پروژه‌های مورد همکاری جمهوری اسلامی ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، آموزش استفاده از تکنولوژی و انتقال مهارت‌های فنی لازم.
- ارتقای سطح فنی و حرفه‌ای مدرسان، مربیان و کارشناسان آموزش فنی و حرفه‌ای ایرانی.
- تبادل دانش فنی و آموزشی، مبادله متون برنامه‌ها و روش‌های آموزشی و نتایج تحقیقات مربوطه در رشته‌های گوناگون فنی و حرفه‌ای در قالب برنامه‌های جامع آموزشی فنی و حرفه‌ای ایران.
- تبادل تجربیات در طراحی، ایجاد و تهیه تجیزات و وسایل آموزش و کمک‌آموزشی جهت تجهیز مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای در ایران.
- مبادله هیأت‌های کارشناسی بین دو کشور جهت بازدید از مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای و مراکز آموزش موسسات صنعتی و شرکت در سمینارهای مختلف در این زمینه.
- مبادله دانشجو و استاد با امکان اعطای بورس‌های تحصیلی در رشته‌های مختلف.
۱۱- همکاری در زمینه حمل و نقل
- احداث خط راه‌آهن مشهد – سرخس.
- احداث پل راه‌آهن بر روی رودخانه آستاراچای و ایستگاه راه‌آهن آستارای ایران.
- برقی کردن خطوط راه‌آهن تهران – قم، بافق – بندرعباس، و تبریز – تهران.
- بازسای پل اتومبیل‌رو بر روی رودخانه آستاراچای.
- تبادل اطلاعات، نتایج مطالعات و تحقیقات و توسعه هم‌کاری‌های علمی و فنی در کلیه زمینه‌های حمل و نقل و ارائه خدمات مشاوره‌ای و نظارتی در مورد پروژه‌ها در ایران.
- توسعه خط مشترک کشتی‌رانی به منظور افزایش حجم حمل و نقل مسافر و کالا بین بنادر جمهوری اسلامی ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و هم‌چنین تعیین امکانات سازمان‌دهی حمل و نقل مسافر و کالا بین کشورهای اروپایی اتحاد شوروی و جمهوری اسلامی ایران.
- توسعه توریسم با استفاده از وسایل حمل و نقل جاده‌ای و راه‌آهن بین دو کشور.
۱۲- هم‌کاری‌های مالی
به منظور تداوم و ایجاد شرایط مساعد در رابطه با صدور گاز طبیعی ایران به اتحاد شوروی و تحویل مجموعه تجهیزات و ماشین‌آلات شوروی و ارائه خدمات به منظور احداث طرح‌های صنعتی و سایر طرح‌های اقتصادی در جمهوری اسلامی ایران در قبال گاز صادراتی ایران، طرفین واگذاری اعتبارات متقابل لازم را به یکدیگر مورد توافق قرار دادند.
۱۳- همکاری در زمینه بازرگانی
- گسترش و افزایش حجم مبادلات بازرگانی بر اساس تساوی حقوق، منافع متقبل و حفظ توازن در چارچوب قوانین و مقررات هریک از دو کشور.
- تنوع بخشیدن کالاهای مورد مبادله، افزایش مبادلات فرآورده‌های ساخته‌شده و محصولات صنعتی در رابطه با استفاده کامل از ظرفیت‌های آزاد به منظور تامین نیازهای هر دو کشور.
- افزایش حجم اطلاعات متبادله درباره امکانات صادراتی جمهوری اسلامی ایران و اتحاد شوروی و ایجاد نمایندگی‌های بازرگانی در هر دو کشور بر اساس اصول متقابل و برابر.
- شرکت فعالانه در نمایشگاه‌های ملی و بین‌المللی بازرگانی و تخصصی در کشورهای یکدیگر.
- ارائه سرویس‌های مستمر فنی جهت ماشین‌آلات و تجهیزات تحویلی و تامین لوازم یدکی آن‌ها.
- ایجاد تسهیلات و انجام اقدامات لازم جهت گسترش و توسعه مبادلات مرزی بین استان‌های هم‌جوار جمهوری اسلامی ایران با جمهوری‌های مربوطه اتحاد شوروی و اعزام هیأت‌هایی جهت تبادل نظر در این مورد و هم‌چنین برپایی نمایشگاه‌ها و ایجاد فروشگاه‌ها در استان‌ها و جمهوری‌های هم‌جوار.
۱۴- همکاری در رشته‌های علوم و تکنولوژی
- توسعه هم‌کاری‌های علمی و فنی با اولویت در عرصه مطالعات هیدرولوژی و متئورولوژی، اکولوژی و حفظ محیط زیست و اکوسیستم دریای خزر.
- مطالعه و بررسی کناره‌بندی و توسعه بهره‌برداری از رودخانه‌های مرزی و هم‌چنین مبادله کارشناسی و اطلاعات علمی و فنی و تکنولوژی در کلیه زمینه‌های مربوط به آب و برق، صنایع، کشاورزی، هواشناسی در بلندمدت و با حفظ منافع متقابل.
۱۵- همکاری در زمینه سنجش از دور و ماهواره مخابراتی
- طرفین بر اساس توافق، مقرر نمودند که سازمان‌های ذی‌صلاح هر دو کشور همکاری جهت استفاده از تکنولوژی سنجش از دور با به‌کارگیری ماهواره و هواپیما به منظور تحقیقات منابع طبیعی از جمله انتقال تکنولوژی، اخذ اطلاعات دورسنجی پیش‌فرآیند، فرآیند و تصحیح اطلاعات به عمل آورند.
- استفاده از ماهواره برای امور مخابراتی.
چگونگی و اشکال این همکاری توسط سازمان‌های ذی‌ربط دو کشور تعیین خواهد شد.
۱۶- همکاری در زمینه استفاده صلح‌جویانه از انرژی اتمی
با توجه به تمایل طرفین در استفاده صلح‌جویانه از انرژی اتمی در زمینه‌های مختلف نظیر تحقیقات تکنولوژی و کاربرد انرژی اتمی، طرفین بر اساس توافق مقرر نمودند، سازمان انرژی اتمی ایران و سازمان ذی‌صلاح مربوطه شوروی درباره تحقق همکاری فوق و تهیه موافقت‌نامه و سایر اسناد مربوطه با یکدیگر مذاکره نمایند.
طرفین همکاری در اجرای این برنامه را با در نظر گرفتن نیازها، اولیت‌ها و امکانات متقابل، مشخص و عملی خواهند نمود. بدین منظور اسناد مربوطه بین دولتین و سازمان، شرکت‌ها و موسسات ایرانی و شوروی به امضا خواهد رسید و نحوه اعتبار یافتن اسناد مذکور در چارچوب قوانین و مقررات دو کشور خواهد بود.
طرفین می‌توانند با در نظر گرفتن نتایج حاصله هم‌چنین نیازها و امکانات جدید در زمینه گسترش هم‌کاری‌های بازرگانی، اقتصادی و علمی، فنی بین جمهوری اسلامی ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی تغییرات و تعدیلات ضروری را در این برنامه به عمل آورند.
بر اساس موافقت متقابل طرفین، سازمان‌دهی هم‌کاری‌های مندرج در این برنامه و کنترل بر نحوه اجرای اقدامت پیش‌بینی‌شده در آن توسط کمیسیون دائمی هم‌کاری‌های اقتصادی میان جمهوری اسلامی ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی که مسائل مذکور را صورت مرتب بررسی و توصیه‌های لازم را در جهت تحقق موفقیت‌آمیز این برنامه تهیه خواهد نمود، انجام خواهد شد.
این برنامه از تاریخ امضا دارای اعتبار خواهد بود.
این برنامه در شهر مسکو به تاریخ اول تیرماه ۱۳۶۸ شمسی مطابق با ۲۲ ژوئن ۱۹۸۹ میلادی در دو نسخه اصلی هریک به زبان‌های فارسی و روسی به امضا رسید و هر دو متن آن دارای اعتبار مساوی می‌باشد.
امضا: از طرف جمهوری اسلامی ایران – اکبر هاشمی رفسنجانی
امضا: از طرف اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی – میخائیل گورباچف
پایان سفر به شوروی
رئیس مجلس ایران بالاخره شامگاه جمعه دوم تیر ۱۳۶۸ پس از چهار روز به ایران بازگشت و در همان فرودگاه مهرآباد طی گفت‌وگویی با خبرنگاران ضمن موفقیت‌آمیز خواندن دست‌آوردهای این سفر از استقبال گرم مسئولان شوروی سخن گفت: «مسئولین شوروی استقبال گرم و برخوردی بسیار صمیمی داشتند به طوری که کلیه امکانت کاخ کرملین برای هیأت جمهوری اسلامی بسیج شده بود...» (اطلاعات، شنبه سوم تیر ۶۸).
