نمایشنامه‌های"نیچه،ای پسر بد!" و "حالا که کمونیسم مرده است،زندگی من پوچ شده!" از آثار مهم ریچاردفورمن نمایشنامه‌نویس و کارگردان پیشروی آمریکایی هستند که سعیدرضا خوش‌شانس شیرازی آن‌ها را به فارسی ترجمه کرده و انتشارات بیدگل در یک کتاب به‌تازگی روانه بازار کرده است.

فورمن نویسنده‌ای صاحب‌سبک است که از چهره‌های برجسته معاصر تئاتر آوانگارد (پیشرو) آمریکا به‌شمار می‌رود. او در سال ۱۹۳۷ در نیویوک به دنیا آمد و از سال ۱۹۶۳ باعنوان نمایشنامه‌نویس و کارگردانی شاخص در تئاتر آمریکا و جهان مطرح است.

او بنیان‌گذار کمپانی و جریان تئاتر آنتولوژیکال-هستریک تیتر است که در زبان فارسی آن را "تئاتر هستی‌شناسانه - تشنج‌آفرین" ترجمه کرده‌اند و اجراهایی او در این جریان تئاتری از اواسط دهه ۶۰ میلادی تاکنون در ساختمان کلیسای سنت‌مارک در تئاتر برادوی نیویورک روی صحنه رفته است.

نظریات او درباره "خودآگاهی انسان در تئاتر" با تلقی فرهنگ آمریکایی از تئاتر به‌مثابه امری سرگرم‌کننده و تجملی تفاوت فراوانی دارد. او جوایز معتبری همچون جایزه آکادمی ملی هنر و ادبیات آمریکا، جایزه ادبی پن/لائورا پلز، پنج جایزه اوبی (Obie Award‎) و نشان لوژیون دونور شوالیه هنر و ادبیات را از دولت فرانسه دریافت کرده است.

"نیچه، ای پسر بد!" از شاهکارهای ریچارد فورمن و از درام‌های درخشان ادبیات پست‌مدرنیستی است. فورمن این اثر را به مناسبت صدمین سال درگذشت فیلسوف برجسته آلمانی، فردریک ویلهلم نیچه، نوشته و زندگی، نوشته‌ها، احساسات، شوریدگی‌ها، ناخوشی‌ها و تجارب زیسته او را به‌شکلی حیرت‌آور دست‌مایه روایت خلاقانه و خیال‌پردازانه خود قرار داده است.

نمایشنامه "حالا که کمونیسم مرده، من احساس پوچی می‌کنم" نیز در دهمین سالگرد فروپاشی شوروری در حالی در نیویورک روی صحنه رفت که بخش بزرگی از جریان آگاهی پس از فروپاشی شوروی، فرهنگ کمونیسم اشتراکی و نابودی تدریجی مارکسیسم سیاسی را نشان می‌داد.

سعیدرضا خوش‌شانس مترجم شیرازی این کتاب، دانش‌آموخته ادبیات نمایشی و کارگردانی از دانشگاه هنر تهران است و تاکنون در حوزه نویسندگی، نمایشنامه‌نویسی، پژوهشگری، مترجمی و دراماتورژی به فعالیت پرداخته است.

مجموعه آثار ریچارد فورمن که از سوی نشر بیدگل متشر شده است ششمین کتاب این مترجم و نویسنده است. خوش‌شانس در کتاب "تئاترنویسی سپید" به سبک ریچارد فورمن در تئاترنویسی و همچنین تبارشناسی درام پست‌مدرنیستی پرداخته است. بیشتر تألیف‌های این نویسنده و مترجم تئاتر درحوزه فلسفه و نقد ادبی پست‌مدرنیستی و تئاتر آوانگارد است. هرچند که نمایشنامه‌های او همواره با مضامین بومی و ایرانی پیوند منسجمی داشته است.

شکیبایی مترجم برای جا افتادن زبان فورمن

خوش‌شانس به بهانه انتشار دو نمایشنامه‌ "نیچه! ای پسر بد" و "حالا که کمونیسم مرده است، من احساس پوچی می‌کنم" با ایرنا به گفت‌وگو پرداخت.

او با اشاره به اینکه نخستین‌بار در سال ۱۳۹۰ ترجمه آثار فورمن را آغاز کرده است، گفت: ترجمه "نیچه ای پسر بد" در سال ۱۳۹۰ آغاز شد و تا سال ۱۳۹۳ به طول انجامید. از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵ از آن رو که این اثر درمقایسه‌با آنچه در حوزه ادبیات نمایشی تجربه کرده بودیم، پیشروتر بود، شکیبایی کردم تا بتوانم ناشر قابلی بیابم و در نهایت اثر را به نشر بیدگل رساندم و پس از طی مدتی برای بررسی و انتظار در نوبت چاپ، سرانجام کتاب در سال ۱۳۹۷ آماده و ویراسته شد و طراحی جلد آن نیز صورت پذیرفت.

خوش‌شانس افزود: در ادامه مسیر، ناشر پیشنهاد کرد که برای افزودن بر غنای کتاب یک تئاترنوشت دیگر را نیز ترجمه کنم؛ از همین رو در سال ۱۳۹۷ ترجمه کتاب دوم یعنی "کمونیسم مرده است و من احساس پوچی می‌کنم" را آغاز کردم که حدود ۸ ماه به‌طول انجامید؛ اما تقارن شیوع کرونا و برهم‌ریختن مناسبات، درنهایت دو کتاب را به‌تازگی روانه بازار نشر کرد و با این تفاسیر می‌توان گفت دو اثر مسیری ۱۰ساله را تا انتشار طی کرده‌اند.

این مترجم که با برقراری ارتباط با فورمن امتیاز ترجمه آثار او را از آن خود کرده، در پاسخ به اینکه چرا آثار این نویسنده را برای ترجمه برگزیده است، گفت: اینکه چرا مترجم به سراغ اثری خاص می‌رود و دیگر آثار را برنمی‌گزیند، از منظر جامعه‌شناختی و روان‌شناختی سوژه‌ای جالب است. درباره من الگوی خاصی برای ترجمه وجود ندارد؛ چون ترجمه اولویت دوم کاری‌ام است و تنها، زمانی دست به ترجمه می‌برم که ضرورتی احساس کنم.

خوش‌شانس ادامه داد: گاه در سیر مطالعاتی‌ام به آثاری از دیگر زبان‌ها برمی‌خوردم که نظرم را جلب می‌کند. درباره ریچارد فورمن پیش از این، مطالعاتی دانشگاهی به زبان فارسی صورت گرفته بود و دانشجویان در مقاطع کارشناسی و نیز در پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد در رشته‌های هنرهای نمایشی، ادبیات نمایشی، زبان و ادبیات انگلیسی، روان‌شناسی و دیگر حوزه‌های علوم انسانی به او پرداخته بودند؛ اما هیچ‌یک از آثار دست‌اول فورمن به فارسی ترجمه نشده بود؛ از همین رو بر آن شدم برای پاسخ به پرسشی که در سیر پژوهش و مطالعه‌ام به آن برخورده بودم، کتاب‌های فورمن را مطالعه کنم و آن زمان بود که نثر بسیار پیشرو و بدیع این نویسنده مرا مجذوب کرد و بر آن شدم آثارش را به فارسی ترجمه کنم که حاصل آن این دو مجموعه تئاترنوشت است.

نویسنده نمایشنامه "گاوچران‌های مفرغی" بر آن است که ایران در خاورمیانه در حوزه مطالعات تئاتری به ترجمه آثار بسیاری پرداخته است که این کشور را درمقایسه با دیگر سرزمین‌های این ناحیه جغرافیایی برجسته می‌سازد؛ در عین حال در حوزه ترجمه، به‌ویژه در زمینه تئوری تئاتر، آثار پس از یکی دو نوبت انتشار از دسترس خارج می‌شوند یا استقبال از آن‌ها کاهش می‌یابد و این موضوع از سویی به سیاست‌های چاپ و نشر هر ناشر باز می‌گردد یا اینکه مخاطبان، دیگر اقبالی به انتشار مجدد نشان نمی‌دهند.

خوش‌شانس با تاکید بر گزاره‌های یادشده، عنوان کرد: این موضوع شرایط خروج کتابی را از بازار فراهم می‌کند که به زحمت ترجمه شده است و آن را به فهرست آثار کمیاب و نایاب وارد می‌کند؛ از همین رو این ساختار غلط نیازمند اصلاح است.

ایجاد کتابخانه‌های تخصصی تئاتر، پاسخ به نیازی اساسی است

او پیشنهاد کرد که کتاب‌های کلاسیک در حوزه تئاتر یا کتاب‌های تئوریک که برای مطالعه مقطعی کاربردی است باید تا جای ممکن در دسترس باقی بماند؛ همچنین او بر آن است که در حوزه مطالعات تئاتر ایجاد کتابخانه‌های تخصصی بسیار اهمیت دارد. کتابخانه‌هایی که ترجمه‌های مختلف از متون گوناگون هنر نمایش را از صد سال گذشته جمع‌آوری کند و در دسترس پژوهشگران قرار دهد.

به گفته این مترجم مساله دیگر این است که در حوزه ترجمه متون تئاتر سیاست‌گذاری تعریف نشده است؛ بدین‌معنا هر فردی باعنوان مترجم یا پژوهشگر مستقل طبق علاقه‌اش عنوان‌هایی را ترجمه کرده و تنها نهادی که به‌صورت سیستماتیک که به طبع یا ترجمه کتاب‌های تئاتری توجه نشان داده است، انتشارات سمت بوده که به برخی استادان هیات علمی دانشگاه‌ها آثاری را سفارش داده و گه‌گاه انتشارات خصوصی هم چنین رویکردی داشته‌اند؛ اما توجه به اهمیت ترجمه متون ادبی شکل‌گیری نهادهای ادبی مانند کانون نمایشنامه‌نویسان و مترجمان تئاتر و کرسی‌های هم‌اندیشی دانشگاه‌ها و هیات‌های علمی اساسی است.

آثار کلاسیک تئاتر همچنان مهجورند

خوش‌شانس افزود: با آنکه آثار بسیاری از نویسندگان پیشرو در ایران ترجمه شده است، آثار کلاسیک که بن‌مایه و اساس تئاتر به‌شمار می‌روند همچنان به فارسی در دسترس نیستند و این موضوع نشان می‌دهد که توجه پژوهشگران حوزه ادبیات نمایشی به انتخاب آثار کم است و بسیاری مترجمان مستقل از آنجا که با بودجه شخصی، انگیزه و اعتبار خود کار می‌کنند، برای ترجمه راهبردی ندارند.

نویسنده کتاب "تئاترنویسی سپید" ابراز کرد: به‌نظر می‌رسد با وجود اینکه در حوزه علوم اجتماعی، علوم انسانی و فلسفه پیشرفت‌های بسیاری کرده‌ایم و مطالعات و مذاکرت ما چه در حوزه دانشگاهی و چه در حوزه نخبگانی پخته است، در زمینه تئاتر هنوز به پختگی نرسیده‌ایم و دلیل اصلی این موضوع، فقدان مطالعه و عدم دسترسی به منابع مطالعاتی کافی، گفت‌وگو درباره آن‌ها و اصلاح زبان ترجمه است؛ در نتیجه در حوزه تئوری تئاتر باید بیشتر کار کنیم، زیرا در تئاترنویسی انبوهی از آثار نویسندگان تراز اول جهان هستند که هنوز متونشان در دسترس قرار نگرفته است.

نقش مرشدی مترجم و پاسخگویی به نیازها

خوش‌شانس که علاقه‌مند است در ادامه مسیر ترجمه، دیگر آثار فورمن را نیز به فارسی برگرداند، عنوان کرد: با توجه به اینکه ساختار نگارشی آثار فورمن پیچیده است، از لحاظ ادبی به این نیاز داریم که زبان او در فارسی آموخته شود؛ به بیان دیگر، مترجم مربی یا مرشدی است که دست مولف را در زبان مبدا می‌گیرد و به او آموزش می‌دهد که چگونه در دنیای متن قدم بزند. این موضوع هم وجه تفسیری ترجمه را نشان می‌دهد و هم بیان‌کننده آن است که نویسنده تا چه حد می‌تواند در زبان مقصد دارای یک زبان مشخص شود.

این مترجم ادامه داد: مثلا به خاطر نوع نگارش و نوع زبانی که در حوزه مطالعات فلسفه برای شخص نیچه وجود دارد، ترجمه آثار او در فارسی شناسنامه‌ای پیدا کرده که در ترجمه‌های داریوش آشوری به اوج می‌رسد و به زبانی تکامل‌یافته بدل می‌شود؛ درواقع او به معنای واقعی زبان نیچه را برگردانده است و جالب اینکه سایر مترجمان وقتی دست به ترجمه آثار نیچه زده‌اند، از همان الگوی زبانی استفاده کرده‌اند و این نه به معنی کپی از روی دست مترجمی دیگر بلکه حامل این پیام است که آرام‌آرام مولف در زبان مقصد جایگاه خود را می‌یابد؛ همچنین این موضوع را در ترجمه آثار ساموئل بکت نیز می‌توان دید که نخستین بار نجف دریابندری آثارش را ترجمه کرد و مترجمان کماکان از همان الگوهای زبانی و واژگانی برای ترجمه آثار این نویسنده استفاده می‌کنند.

این تئاترنویس شیرازی ابراز کرد: و اما درباره فورمن، چون آثار او تاکنون به فارسی ترجمه نشده بود و بسیار بدیع است و از سوی دیگر در زبان انگلیسی نیز جزو آثار شاخص ادبیات آمریکا به ‌شمار می‌رود و متعلق به دوره‌ای جنجالی از ادبایی است که سرکشانه به ادبیات نگاه می‌کنند، هنوز ترجمه بدیلی برای آن در زبان فارسی نداریم و به همین دلیل باید بیان او در فارسی جا بیفتد و از این جنبه، ترجمه آثار این نویسنده بسیار پیچیده است و با وجود آنکه علاقه دارم دیگر آثارش را هم ترجمه کنم در تلاشم سراغ آثاری بروم که از لحاظ ساختار زبان کم‌دردسرتر از نوشتار فورمن باشند.

خوش‌شانس در پاسخ به این پرسش که در حال حاضر آیا تئاترنویسی برای او اولویت دارد یا ترجمه تئاتر، گفت: تئاترنویسی سبک زندگی من است و نوشتن برایم کارکردی اساسی دارد و ترجمه تنها، پاسخ به پرسش‌هایی بوده که برای من در سیر مطالعاتی‌ام به وجود آمده، با این تفاسیر هر گاه مقاله یا متن دراماتیکی را ترجمه کرده‌ام، با اثری حایزاهمیت مواجه شده‌ام که واجد ارزش‌های ادبی و مطالعاتی بوده که نتوانسته‌ام دربرابرش مقاومت کنم و وارد وادی ترجمه شده‌اند؛ بدین‌معنا ترجمه پاسخ به یک نیاز و به گونه‌ای واکنش بوده است و به‌تنهایی باعنوان یک کنش مستقل انگیزه‌ای برای من ایجاد نکرده است.

کتاب دو نمایشنامه از فورمن در قطع رقعی، ۱۱۵ صفحه و قیمت ۲۸هزار تومان در دسترس مخاطبان است.

ایرنا