سرویس تاریخ «انتخاب»؛ خانواده‌ی ما از اصفهان و سلسله‌ی نسبم چنین است: محمدعلی، پسر محمدحسین، پسر آقا محمدمهدی، پسر حاجی محمدرضا، پسر حاجی محمدکاظم، پسر حاجی میرزا کوچک، پسر حاجی میرزا ابوتراب، پسر حاجی میرزا محسن، پسر حاجی میرزا جواد، پسر حاجی ملا مومن.
آن‌چه اطلاع دارم پیش از پدرم اجدادم همه در سلک تجارت و معروف به ارباب بودند. حاجی ملا مومن که از ایشان آخرین کسی است که اسمش را می‌دانم معاصر شاه عباس بزرگ بوده و حاجی میرزا ابوتراب در سال ۱۱۴۸ در شورای کبیر مغان که به دعوت نادرشاه برای تصدیق سلطنت او منعقد گردید، نماینده‌ی اصفهان بوده است.
جدّم آقا محمدمهدیِ ارباب گذشته از این‌که از معتبرترین تجار اصفهان به شمار می‌رفت، فاضل و باکمال و مخصوصا در تاریخ و جغرافیا و هیئت تبحر داشت. در جوانی به هندوستان رفت و پانزده سال در آن دیار توقف کرد و با انگلیس‌ها یا هندی‌هایی که به معارف جدید آشنا بودند آمیزش داشت و از معلومات اروپایی و سیاست دنیا آگاه شد و برتری اوضاع مغرب را بر احوال مشرق‌زمین دریافت و یکی از اولین اشخاص بود که ایرانی‌ها را به این مسائل آشنا کرد.
در ایام اقامتش در هندوستان کتاب «تاریخ وصاف» را به طبع رسانید [۱] و آن ظاهرا تاکنون چاپ منحصر است. هم‌چنین شاهنامه‌ی فردوسی را چاپ کرد [۲] و از اولین ایرانیان بود که اقدام به طبع شاهنامه کردند و پیش از آن فقط اروپاییان به این امر اعتنا کرده بودند.
آقا محمدمهدی مولفات چند هم دارد که دو فقره از آن موجود است در تاریخ و جغرافیای اصفهان و یکی از آن‌ها در زمان ناصرالدین‌شاه در روزنامه‌ی «ایران» درج شده و دیگری موسوم به «نصف جهان» به طبع نرسیده [۳] و تالیف دیگر هم داشته است در هیئت و نجوم و محاکمه بین رای قدما و متاخرین از جهت آیات و اخبار در خصوص عالم شمسی و حرکت خورشید و زمین و ترجیح رای جدید بر قدیم، ولیکن نسخه‌ی آن در دست ما نیست و اصلا نمی‌دانم کسی آن را دارد یا ندارد.
کسانی که آقا محمدمهدی را دیده بودند اذعان به فضل و تبحر او می‌کردند؛ از جمله عبدالحسین‌خان میرپنج که در اواخر عمر در مدرسه‌ی علوم سیاسی درس می‌داد، حکایت کرد که «روزی در اصفهان به اتفاق علی‌خان ناظم‌العلوم به دیدن ارباب رفتیم. علی‌خان در اروپا تحصیل کرده و در معلومات جدیده خاصه ریاضیات ید طولی داشت. با ارباب به صحبت علمی مشغول شد. چون بیرون آمدیم نسبت به مقامات فضلی ارباب اعجاب کرده، حتی این‌که گفت با کپلر [۴] مصاحبه می‌کرد.»
پی‌نوشت:
۱- بمبئی، ۱۲۶۹ ق.
۲- بمبئی، ۱۲۶۲ ق.
۳- بدین مشخصات منتشر شده است: «نصف جهان فی تعریف‌الاصفهان» به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰.
4- Johannes Kepler (1571-1630)
منبع: خاطرات محمدعلی فروغی به هرام یادداشت‌های روزانه از سال‌های ۱۲۹۳ تا ۱۳۲۰، به خواستاری ایرج افشار، به کوشش محمدافشین وفایی و پژمان فیروزبخش، تهران: سخن، چاپ سوم، ۱۳۹۸، صص ۳ و ۴ (رساله در سرگذشت خود و پدر).
در تویسرکان پدرم... بنا بر مشرب عرفان و درویشی که داشت به تزکیه و ریاضت مشغول بود... و می‌گفت: «چون یک چند این زندگانی را دوام دارم حال صفایی پیدا کردم که... بعضی چیزها بر من اشراق می‌شد... اهل محل مرا صاحب کرامت می‌دانستند و از من استشفا و طلب همیت در مشکلات می‌نمودند.»
