تسنیم: مدیر بخش پستانداران دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست گفت: یکی از مشکلات ما در مسیر تکثیر گوزن زرد ایرانی مازاد جمعیت نرهاست چرا که بین نرها برای تولید مثل رقابت شکل می‌گیرد و موفقیت تولید مثل را پایین می‌آورد.
انواع گونه‌های گوزن در سراسر جهان به‌جز استرالیا و قطب جنوب یافت می‌شود اما به‌دلیل توسعه زندگی شهری و همچنین تأثیر تغییرات اقلیمی بر طبیعت طی چند دهه اخیر شاهد کاهش جمعیت تعدادی از گونه گوزن‌ها و حتی از بین رفتن جمعیت برخی از آنها هستیم. یکی از گونه‌ها که در معرض انقراض قرار گرفته، گوزن زرد ایرانی است که بومی کشور ماست.
گوزن زرد ایرانی جثه‌ای بزرگتر از شوکا و کوچک‌تر از مرال (دو گوزن دیگر بومی ایران) دارد و خال‌های سفید روی پشت و پهلوهایش آن را کاملاً از این دو گونه گوزن متمایز می‌کند. تا مدت‌ها این‌طور به‌نظر می‌رسید که این گونه ارزشمند منقرض شده است اما دهه 40 بود که مشخص شد گوزن زرد در مناطقی از دز و کرخه خوزستان وجود دارد؛ در آن زمان بارقه امید در دل‌ها درخشید و کانون وقت شکار در سال 1342 زنده‌گیری و انتقال تعدادی از این گوزن‌ها را به مناطق جدید با هدف تکثیر در دستور کار قرار داد.
برنامه احیای گوزن زرد ایرانی از دهه 40 شروع شده است و بیشترین گوزن‌های زرد ایرانی در محوطه‌های محصور نسبتاً وسیعی در دشت‌ناز ساری، پناهگاه حیات وحش سمسکنده در مازندران، جزایر اشک و کبودان دریاچه ارومیه، دشت ارژن و منطقه حفاظت‌شده پریشان در استان فارس نگهداری می‌شوند. در برخی از باغ‌وحش‌های و مراکز تحقیقات زیستی ایران و کشورهای دیگر دنیا نیز نمونه‌هایی از این حیوان و گوزن‌های دورگه ایرانی و اروپایی وجود دارد.
در رابطه با آخرین وضعیت گوزن زرد ایرانی در کشور سراغ غلامرضا ابدالی مدیرکل دفتر حفاظت و حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست و سید محمد نصرتی مدیر بخش پستانداران دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست رفتیم و شرایط گوزن‌های زرد در اسارت را جویا شدیم.
در این سال‌ها گوزن زرد ایرانی در زیستگاه‌های مختلفی در شرایط اسارت بوده است اما برای بسیاری از مخاطبان سؤال است که؛ آیا این گوزن‌ها توانایی بازگشت به طبیعت را دارند یا خیر؟
ابدالی: ما برای نخستین‌بار در سازمان حفاظت محیط زیست رهاسازی را برای 4 گونه انجام دادیم و آنها را به طبیعت معرفی کردیم؛ یکی از این گونه‌ها گوزن زرد ایرانی بود که اخیراً 22 رأس را از سایت ایلام رهاسازی کردیم و در حاشیه رودخانه دز به طبیعت معرفی شدند. در طول این یک سال بررسی می‌کنیم که این رهاسازی‌ها چند درصد موفقیت‌آمیز بوده است و امیدواریم که نتایج پایش‌های ما درصد بالایی از موفقیت را نشان دهد. وظیفه اصلی ما در سازمان حفظ گونه در زیستگاه اصلی آن است و باید رسالت خود را انجام دهیم.
درخصوص گوزن زرد ایرانی نیز زیستگاه‌های امن را پیدا کردیم و به طبیعت معرفی کردیم. پس از رهاسازی تا یک سال باید حیوان ردیابی و رصد شود؛ در جلسه‌ای هم که با مرکز تحقیقات و پژوهش‌های سازمان فضایی ایران داشتیم قرار شد که از طریق نرم‌افزاری و با استفاده از پهپاد در روند سرشماری به ما کمک کنند.
سایت‌های تکثیر گوزن زرد ایرانی در کدام مناطق هستند و چه‌تعداد از گوزن‌ها در ایران باقی مانده است؟
نصرتی: در زمان حاضر ما در 6 استان سایت پرورش گوزن زرد را داریم؛ دشت‌ناز ساری در استان مازندران، باغ شادی یزد، ارسنجان و میانکتل در فارس، سایت‌های دز و کرخه در خوزستان، سایت آزادی ایلام و رشکان و جزیره اشک در ارومیه میزبان گوزن زرد ایرانی هستند، اخیراً نیز بخش خصوصی اعلام آمادگی کرده و یک مرکز نگهداری استاندارد را برای نگهداری گوزن زرد ایرانی آماده‌سازی کرده است، این نخستین‌بار است که بخش خصوصی در قالب طرح حفاظت مشترکی برای حفظ این گونه ارزشمند سرمایه‌گذاری کرده است.
تعداد گوزن‌های زرد زیر 250 رأس است و دیگر در طبیعت ایران وجود ندارند بلکه تنها در سایت‌ها نگهداری می‌شود. این گونه در فهرست سرخ IUCN و در معرض خطر انقراض است. 5 سال پیش جمعیت گوزن‌های ما حدود 350 رأس بود اما تهدیداتی مانند سیلی که در خوزستان آمد و خشکسالی جزیره اشک ارومیه موجب تلفات شده جمعیت را کاهشی کرد، در زمان حاضر چند سالی است که نرخ جمعیت ثابت شده و روند صعودی خود را شروع کرده است.
تعداد نرها در این 250 رأس بیشتر است که این مورد برای ما مشکل‌ساز شده است چرا که بین نرها برای تولید مثل رقابت شکل می‌گیرد. در سال گذشته در سایت ایلام مشاهده کردیم که روند تولید مثل خوب نیست و زمانی که علت را بررسی کردیم، متوجه شدیم که تعداد زیاد نرها و تراکم آنها در یک فضای محدود، موفقیت تولید مثل را پایین آورده است، در زمان حاضر حدوداً 50 درصد جمعیت نرها هستند که این آمار باید 15 درصد نر و 85 درصد جمعیت ماده باشد.
ابدالی: در سایت ایلام 57 رأس داشتیم که به همین دلیل 22 رأس را منتقل کردیم و به خوزستان بردیم. در بهترین حالت نرها نباید بیش از یک درصد جمعیت را تشکیل بدهند چرا که گوزن‌ها چندهمسری هستند و یک گوزن نر می‌تواند حتی با 10 گوزن ماده جفت‌گیری کند.
سایت‌های تکثیر گوزن زرد ایرانی در نقاط مختلفی از کشور با آب‌وهوا و شرایط متفاوت وجود دارند، آیا گوزن از نظر آب‌وهوایی محدودیتی برای زندگی کردن ندارد؟
نصرتی: گوزن در سابقه تاریخی زیست خود در جنگل‌های بلوط و بنه غرب کشور زندگی کرده است، در ابعاد بزرگتر این گونه در بین‌النهرین، یعنی در عراق و سوریه نیز بوده است اما در این کشورها به‌طور کامل منقرض شده است و در زمان حاضر تنها کشور ما از این گونه ارزشمند میزبانی می‌کند.
ابدالی: ایران زیستگاه آخر بسیاری از گونه‌هاست و دلیل آن تنوع زیستگاه‌های کشور ماست. درست است که زیستگاه‌های ما ناامن شده است اما هنوز هم امید آخر بسیاری از گونه‌ها ایران است.
برنامه سازمان در سال آینده برای تکثیر گوزن زرد ایرانی به‌چه‌شکل است؟
نصرتی: سازمان حفاظت محیط زیست تاکنون بخش زیادی از وقت و اعتبار خود را برای حفظ این گونه ارزشمند گذاشته است و تلاش ما این است که در غرب کشور یک زیستگاه طبیعی را برای رهاسازی گوزن‌ها مشخص کنیم، حال که ترکیب جنسی ما به‌نفع نرهاست می‌توانیم از این فرصت برای رهاسازی نرها در زیستگاه‌های مناسب استفاده کنیم. باید یک زیستگاه امن را شناسایی کنیم تا در آینده بخش دیگری از جمعیت نیز به طبیعت معرفی شوند.
