بند گلستان؛ سخن از سدی تاریخی با قدمت دست‌کم ۵۰۰ ساله است که حالا بسیاری از مسوولان و کارشناسان درباره سلامت و دوام آن نگرانی دارند و مرتب در این باره هشدار می‌دهند.
این سد که در اطراف مشهد و در ۸ کیلومتری غرب این کلانشهر قرار دارد، کارشناسان و تحلیلگران می‌گویند شیوه نگهداری و مرمت و افزایش پایداری آن محل بحث و بررسی جدی است. کارشناسان می‌گویند واقعیت این است که نمی‌توان به اتفاقات جوی بی‌توجه بود، لذا باید به خاطر داشته باشیم جز بارش‌های فصلی، پدیده‌های مختلف جوی همچون ال‌نینو که در گوشه و کنار جهان و حتی ایران خودمان رخ می‌دهد، شکست سد دور از انتظار نیست. اما آنچه بهانه تهیه این مطلب شد، تحقیقی است که توسط چند صاحب‌نظر درباره تاب‌آوری سد گلستان انجام شد و نسخه‌ای از آن هم در اختیار قرار گرفت.
تحقیقی که به صراحت در آن عنوان شده در صورت وقوع هر حادثه‌ای برای سد گلستان که در قرن نهم هجری ساخته شده پل پرتویی، پل نمایشگاه بین‌الملل، باغ وکیل‌آباد، رودخانه چهل بازه و هر آنچه در مسیر سد هست در هم تنیده شده و ضمن خسارت‌های وسیع تلفات جانی بسیاری برجای خواهد گذاشت. در چکیده این تحقیق به قلم «ابراهیم علامتیان»، استادیار مهندسی عمران و دیگر همکاران آمده است: «با توجه به خسارات جبران‌ناپذیری که پدیـده شکسـت سـد می‌تواند برجای بگذارد، تحلیل شکست سد دارای اهمیت ویژه است.
سد گلستان که در غـرب مشـهد واقع شده یکی از سدهای شهری محسوب می‌شود که بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارد. نزدیکی این سد به مناطق تفریحی و توریستی، موجب شده است کـه شکست آن علاوه بر خطرات مرسوم، خطرات دیگری نیز داشته باشد. نتایج این مدل‌سازی و تحقیق نشان داد که بر اثر شکست سد، پل مهندس پرتویی در بزرگراه وکیل‌آباد و پل نمایشگاه در بزرگراه امام علی از دسترس خارج می‌شوند. بر پایه نتایج به دست آمده، مدت زمان اقـدام پیشـگیرانه در اطلاع‌رسانی برای کاهش تلفات در این پل‌ها به ترتیب ۱۲ و ۲۱ دقیقه است.»
به عبارت دیگر این تحقیق می‌گوید در صورت شکست این بند تاریخی فرصت گریز از آثار آن بسته به اینکه کجای پایین‌دست باشیم، حدود ۱۰ تا ۳۰ دقیقه است، اما این اعداد تنها بخش ناچیزی از آثار شکست چنین بندی است و بر اساس روایت مسوولان و کارشناسان باید این بند مقاوم و به صورتی کارشناسی مدام رصد و بررسی شود. درباره شرایط کنونی این بند و راه‌های پیشگیری از بحران اما نگاه‌های متفاوتی وجود دارد که در ادامه از نگاه کارشناسان و مسوولان به این موضوع پرداخته می‌شود.
پایش سد الزامی است
در این خصوص مدیر بهره‌برداری و نگهداری تاسیسات آبی خراسان رضوی به «اعتماد» می‌گوید: کلا کنترل سدها چه خاکی و چه بتنی باید به شکل مستمر با ابزارهای دقیق از نقشه‌برداری‌ها گرفته تا جابه‌جایی‌ها رصد شود. درباره سدهای خاکی تراوش و حرکت آب و در مورد سدهای بتنی ترک و جابه‌جایی‌های عمودی و افقی و گسل‌ها از جمله مباحثی هستند که حتی در سازه‌های ایده‌آل باید مورد پایش مستمر واقع شوند، چون تنها از طریق همین پایش‌ها و بررسی‌ها می‌توانیم به نتیجه درست برسیم نه با استناد به ترمیمی که ۱۵سال پیش انجام شده.
ریسک سد گلستان بالاست
«ادریس قائمی» همچنین درباره خطرات سد گلستان بیان می‌کند: هیچ سدی به لحاظ وضعیت پایین‌دست که معمولا روستاها هستند بدون ریسک نیست. اما به نسبت مباحث جمعیتی حساسیت آن فرق می‌کند. پایین‌دست سد گلستان شهر است با جمعیتی بیشتر از روستا. لذا نیازمند پایش و رصد مستمر است. اما درباره سد گلستان این پایش انجام نمی‌شود! به گفته او سد گلستان در اختیار آستان قدس رضوی است و آنها به استناد ترمیم ۱۵ سال پیش مدعی هستند مصالح خوبی به کار برده‌اند و سازه مشکلی ندارد.
آستان قدس همکاری نمی‌کند
اما «ادریس قائمی» تاکید می‌کند: به خاطر عدم نصب ابزار دقیق در سد نمی‌شود تحت کنترل ادواری قرار بگیرد. اما گاهی به خاطر حساسیت یک سد باید نصب ابزار در دستور کار قرار گیرد که البته هزینه‌بر هم هست.او می‌گوید: بعید می‌دانم آستان قدس شواهدی برای ارزیابی‌ها و کنترل سد داشته باشد، چراکه یکی از وظایف ما تهیه گزارش رفتارنگاری سالانه سد است که بر اساس آن رفتار یک سد توسط ابزارهایی که در آن نصب شده، کنترل می‌شود تا مشخص شود این سد پایدار است یا نیازمند اقدامات علاج‌بخشی و استحکامی. او ادامه می‌دهد: قطعا وقتی ۱۵ سال از عمر یک سازه بگذرد باید رصد شده تا مشاهده شود چه کارهایی امکان‌پذیر بوده ولی توسط بهره‌بردار انجام نشده که این خود غفلت و کوتاهی است و چه کارهایی امکان انجامش نبوده که نیازمند تمهیدات است.
در واقع وقتی احساس می‌شود، نمی‌توان یک سازه را کنترل کرد باید برایش تمهیدات در نظر گرفته شود مثلا جمعیت پایین‌دست زیاد نشود، آبگیری زیاد صورت نگیرد، توسط ابزارها کنترل و ایمنی سد به‌طور مستمر رصد شود، اقدامات ترمیمی انجام شود و...این در حالی است که آستان قدس هیچ برنامه‌ای برای پایش سد ندارد؛ لااقل می‌توانیم بگوییم باید با حضور کارشناسان ذی‌صلاح و نظارت آب منطقه‌ای صورت بگیرد در حالی که ما در جریان پایش سد نیستیم. او تصریح می‌کند که در سد گلستان آسیب از جنس فرسایشی پایین‌دست مشهود است.
علاوه بر اینکه دریچه‌های سد به خاطر رسوب زیاد بسته شده و کارایی ندارد. «قائمی» تاکید می‌کند: ما یک دستورالعمل داریم که بر اساس آن وقتی جریان سیلابی گل‌آلود وارد مخزن می‌شود، دریچه‌های تحتانی را برای تخلیه رسوب باز می‌کنیم تا عمر مفید سد بالا برود که این خود مستلزم از دست دادن آب است. این کار در سد گلستان اصلا انجام نشده و دریچه‌های تخلیه تحتانی از کار افتاده. هر چند آستان قدس می‌گوید لایروبی مکانیکی کرده که کاری منسوخ شده و پر هزینه است.
سطح زیرین سد پر شده از لجن و گل و لای پس امکان انجام چنین کاری نیست و اگر هم انجام بشود اثر قابل ملاحظه‌ای ندارد. علاوه بر اینکه هزینه کردن به این صورت به اندازه ساخت یک سد هزینه‌بر است. ضمن اینکه بعد از دو متر ماشین در گل و لای فرو می‌رود و اصلا قادر به حرکت نیست. پس این ادعا اصلا معقول نیست.
سد گلستان تاب‌آوری ندارد
مدیر دفتر رودخانه‌ها و سواحل آب منطقه‌ای خراسان رضوی نیز با استناد به تحقیقی که درباره پایداری سد گلستان صورت گرفته، می‌گوید: طبق این تحقیق چنانچه سد گلستان بر اثر سیلاب تخریب شود، در عرض چند دقیقه آب با ارتفاع سه متر به پل پرتویی در مسیر جاده مشهد- طرقبه می‌رسد و با ارتفاع دو متر به پل دانشجو خواهد رسید که منطقه‌ای مسکونی است.
«محمدرضا صادقی‌فرد» می‌افزاید: با اینکه رودخانه‌ها نیازمند مطالعه‌های لازم هستند، اما نمی‌دانم چرا ما این مطالعات را نداریم. با این حال می‌دانیم که رودخانه «چهل بازه» یک رودخانه فصلی است که ممکن است مانند سال ۹۸ در آن سیلاب اتفاق بیفتد، چراکه این رودخانه از ارتفاعات طرقبه شاندیز سرچشمه می‌گیرد که بارندگی‌های رگباری دارد. لذا اگر سیلاب راه بیفتد، سد گلستان تاب‌آوری ندارد.
او همچنین با اشاره به تمایل دست‌اندازی متصرفان بر حریم و بستر رودخانه‌ها متذکر می‌شود: با توجه به حجم زیاد رودخانه‌های استان و نیروی کم انسانی ما جهت حفاظت نمی‌توانیم همه تصرفات را به‌موقع شناسایی کنیم چنانکه آب راه‌ها برای متصرفان بسیار جذاب است. به گفته «صادقی‌فرد» برای جلوگیری از تصرف‌ها باید ابتدا عرض رودخانه‌ها و آبراه‌ها شناسایی شود به‌طوری که اگر با مقیاس ریز نگاه شود، طول رودخانه‌های استان برحسب ملاک آب منطقه‌ای دو هزار و ۸۶۳ کیلومتر است که مطالعات همه آنها نیازمند بودجه است. لذا اول باید مطالعات در این زمینه تکمیل شود تا بعد بتوانیم درخصوص حفظ و کنترل رودخانه از دست متصرف‌ها تصمیم‌گیری کنیم.
روزنامه اعتماد
