تولید کاستیک سودا فلیک (سود پرک) با خلوص بالا، به عنوان محصولی با ارزش افزوده قابل توجه، در ایران بهطور بحرانی وابسته به تأمین پایدار کاستیک مایع 50% بهعنوان خوراک اصلی است. این پژوهش تحلیلی بر این نکته متمرکز است که انحصار تولید کاستیک مایع در اختیار بازیگران بزرگ پتروشیمی (مانند پتروشیمی اروند) و همچنین مشکلات ساختاری و عملیاتی در فرآیند تحویل حوالههای بورس کالا، چالشهای جدی را برای واحدهای ثانویه تولید سود پرک ایجاد کرده است. تأخیر در تحویل خوراک، نه تنها موجب توقف خطوط تولید، افزایش هزینههای عملیاتی (به ویژه هزینههای خواب سرمایه و تأمین اضطراری) و کاهش کیفیت محصول نهایی میگردد، بلکه قابلیت رقابت صادراتی تولیدکنندگان فلیک را در بازارهای جهانی به شدت تضعیف میکند. برای رفع این معضلات، نظارت دقیقتر بر تعهدات تحویل، تقویت زیرساختهای لجستیکی حمل مواد خورنده، و حمایت از توسعه ظرفیتهای ذخیرهسازی اضطراری پیشنهاد میشود.
۱. مقدمه: اهمیت استراتژیک خوراک در زنجیره ارزش کلرآلکالی
کاستیک سودا فلیک یا سود پرک (\text{NaOH} با خلوص \text{98-99%})، شکل جامد و تغلیظ شده کاستیک مایع است که کاربردهای گستردهای در صنایع نساجی، مواد شوینده، تصفیه آب، و فرآیندهای شیمیایی دارد. در ایران، فرآیند تولید فلیک به این صورت است که سود مایع 50\%، که محصول اصلی واحدهای الکترولیز پتروشیمی است، به عنوان خوراک اصلی از طریق تانکرهای مخصوص به کارخانههای پرکساز منتقل شده و در آنجا از طریق فرآیندهای تبخیر و جامدسازی به محصول نهایی با خلوص بالا تبدیل میشود.
با توجه به اینکه بخش عمدهای از تولید کاستیک مایع کشور در پتروشیمی اروند متمرکز است، عملکرد و ثبات تحویل این مجتمع، مستقیماً بر امنیت غذایی و قابلیت عملیاتی واحدهای پاییندستی و در نهایت، بر سهم صادراتی کشور تأثیر میگذارد.
۲. عوامل بحرانساز در تأمین کاستیک مایع
ناپایداری در تأمین ماده اولیه (کاستیک مایع) برای واحدهای تولید سود پرک، از دو عامل ساختاری و عملیاتی نشأت میگیرد:
۲.۱. انحصار تولید و آسیبپذیری در برابر نوسانات عرضه
تمرکز بالای تولید کاستیک مایع در یک یا دو مجتمع اصلی، بازار را در برابر هرگونه اختلال فنی، مدیریتی یا لجستیکی، آسیبپذیر میسازد:
توقفات فنی و اورهالهای برنامهریزی نشده: هرگونه نقص فنی، قطعی برق، یا نیاز به تعمیرات اساسی (اورهال) در پتروشیمی اروند، که تأمینکننده اصلی است، به معنی توقف کامل یا کاهش شدید عرضه به بازار بورس کالا است. این امر بلافاصله به صفر شدن تحویل به واحدهای پرکساز منجر میشود.
جابجایی اولویتهای مصرف: در شرایط کمبود، ممکن است اولویتبخشی به تأمین نیازهای صنایع استراتژیک دیگر (نظیر آلومینیوم)، تأمین خوراک واحدهای پرکساز را به تأخیر بیندازد و عملاً برنامه تولید آنها را مختل کند.
۲.۲. معضل تحویل حوالهها و ریسک فروش سلف
فرآیند تأمین از طریق بورس کالا که برای شفافیت طراحی شده، در عمل به دلیل مشکلات تحویل، چالشزا شده است:
تأخیر مکرر در تحویل حوالههای خریداری شده: واحدهای تولید فلیک با خرید حواله از بورس، متعهد به برنامه تولید خود میشوند. اما تأخیرهای چند هفتهای یا چند ماهه در بارگیری و تحویل از مبدأ پتروشیمی، موجب انباشت زیان و تعلیق فعالیت این واحدها میگردد.
تأثیر فروش سلف بر زمانبندی: اگر پتروشیمی عرضه کننده، تعهدات فروش سلف خود را بدون در نظر گرفتن ظرفیتهای دقیق تولید و ذخیره مدیریت کند، در زمان سررسید با مازاد تعهد مواجه شده و تأخیر در تحویل به حوالهداران عادی را تشدید میکند. این موضوع، نقدینگی واحدهای پرکساز را در معرض ریسک جدی قرار میدهد.
۳. پیامدهای بحران تأمین خوراک بر صنعت فلیک
عدم پایداری در تأمین کاستیک مایع، پیامدهای اقتصادی و تجاری متعددی برای صنعت سود پرک به دنبال دارد:
۳.۱. افزایش بهای تمام شده و کاهش قدرت رقابت
تولیدکنندگان سود پرک در مواجهه با توقف خط تولید، مجبور به تأمین اضطراری خوراک از واسطهها یا تولیدکنندگان خرد با قیمتهای به مراتب بالاتر میشوند. این افزایش غیرمنتظره در هزینه ماده اولیه، به طور مستقیم بهای تمام شده نهایی محصول را بالا برده و توان رقابتی محصول ایرانی را در بازارهای صادراتی (که به قیمتهای جهانی حساساند) تضعیف میکند.
۳.۲. ریسک کاهش کیفیت و آسیب به اعتبار صادراتی
کمبود شدید خوراک، گاهی تولیدکنندگان را وادار میکند تا برای حفظ فعالیت، از موجودیهای با خلوص نامناسب یا به اصطلاح "Off-Grade" استفاده کنند. تولید سود پرک با کیفیت پایینتر، به آسیب بلندمدت به اعتبار برندهای صادراتی ایران در منطقه و جهان منجر میشود.
۳.۳. چالشهای لجستیکی حمل مواد خورنده
حمل کاستیک مایع به دلیل خاصیت خورندگی بالا، نیازمند زیرساختهای لجستیکی تخصصی، شامل تانکرهای با پوشش داخلی مقاوم (مانند نیکل) و پروتکلهای ایمنی دقیق است. هرگونه کمبود در این زیرساختها یا فرسودگی ناوگان حمل، به عاملی مضاعف برای تأخیر در تحویل تبدیل میشود.
۴. نتیجهگیری و راهکارهای اجرایی
پایداری صنعت تولید کاستیک سودا فلیک در ایران در گرو حل معضل تأمین مستمر خوراک از واحدهای اصلی پتروشیمی است. بحران تأخیر در تحویل، نه یک مشکل گذرا بلکه یک معضل ساختاری است که نیازمند مداخله سیاستگذاران و نهادهای نظارتی است.
پیشنهادات کلیدی:
تقویت نظارت بورس کالا: اعمال جرائم سنگین و مؤثر بر پتروشیمیهای تأمینکننده که از برنامه زمانبندی تحویل حواله تخطی میکنند.
حمایت از ذخیرهسازی اضطراری: ارائه تسهیلات حمایتی برای واحدهای پرکساز به منظور افزایش ظرفیت مخازن ذخیره خوراک و ایجاد حائل در برابر تأخیرهای ناگهانی.
بهبود ناوگان لجستیک: سرمایهگذاری مشترک دولت و بخش خصوصی در نوسازی و افزایش تعداد تانکرهای مخصوص حمل کاستیک مایع برای رفع گلوگاههای حمل و نقل.
اولویتبندی تأمین خوراک: تدوین دستورالعملهای شفاف برای تضمین اولویت تأمین خوراک صنایع پاییندستی با ارزش افزوده بالاتر (نظیر سود پرک صادراتی) در شرایط کاهش عرضه.
منابع:
نویسنده: دکتر محمد دامغانیان
سایت: www.intpcc.com
راه ارتباطی: ۹۶۸۹۵۰۸۶۰۴۴+
