آیا ایران و عربستان به دوستان منطقه ای تبدیل می شوند؟

عصر ایران - بعد از انتخاب حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری 24 خرداد، عربستان سعودی از این اتفاق استقبال و آمادگی خود را برای همکاری و همراهی اعلام کرد.

در ابتدا پادشاه عربستان سعودی با صدور پیامی خطاب به روحانی، ضمن تبریک موفقیتش، از تلاش وی برای بهبود روابط تهران - ریاض ابراز خرسندی کرد.

روحانی هم پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری در نخستین کنفرانس مطبوعاتی اش اشاره ویژه ای به روابط با ریاض داشت و از افتخار خود در امضای نخستین پیمان همکاری امنیتی با این کشور یاد کرد. اقدامی که باعث شد طرف سعودی هم واکنش نشان دهد و به صراحت از آمادگی عربستان سعودی برای همگامی با مواضع روحانی خبر بدهد.

موضوع روابط ایران و عربستان را می توان در چند سطح بررسی کرد.

اول - چرا رابطه ایران و عربستان سعودی مهم است؟

ایران و عربستان سعودی دو قطب اصلی منطقه هستند. دو کشور، دارای بزرگترین پتانسیل های اقتصادی و سیاسی در منطقه هستند. عربستان سعودی و ایران هر یک به عنوان قطب رهبری مردم سنی مذهب و مردم شیعه مذهب شناخته می شوند و خود نیز قائل به ایفای نقش در این جایگاه هستند. هر کدام از کشورهای منطقه به اصطلاح زیر چتر یکی از این دو کشور هستند و مواضع استراتژیک و راهبردی خود را براساس موضع گیری و شرایط یکی از این دو کشور تنظیم می کنند.لذا وضعیت رابطه دو جانبه ایران و عربستان سعودی، نه تنها در منافع ملی دو طرف تعیین کننده است بلکه بر وضعیت دیگر کشورهای منطقه تاثیرگذاری منفی یا مثبت دارد.

به عنوان مثال هم اکنون سایه روابط ایران و عربستان سعودی در مراتب مختلف تاثیرگذاری بر کشورهای یمن، عراق، سوریه، امارات، کویت، بحرین، لبنان و اردن دیده می شود. علاوه بر این، بخشی از عملکرد سازمان های بین المللی و منطقه ای مانند شورای همکاری خلیج فارس، اتحادیه عرب، اوپک، سازمان همکاری اسلامی و سازمان ملل متحد تحت تاثیر روابط دوجانبه تهران - ریاض قرار دارد.

دوم- سابقه روابط ایران و عربستان سعودی در دولت های احمدی نژاد و قبل

پس از پایان جنگ هشت ساله عراق علیه ایران، در دوره ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی روابط تهران - ریاض در مسیر بهبودی قرار گرفت و زیرساخت های یک رابطه خوب بنیان نهاده شد به طوری که در چند ماه نخست پس از پیروزی رئیس جمهور اصلاح طلب سیدمحمد خاتمی در سال 1376 و استقرار دولتی با رویکرد تعامل گرایانه، نشست سران کنفرانس اسلامی در تهران توانست میزبان عبدالعزیز بن عبدالله آل سعود ولیعهد وقت و پادشاه فعلی عربستان سعودی باشد. این تنها سفر ولیعهد عربستان سعودی به ایران در 34 سال گذشته است. حضوری که در کنار آن تنها سفر امیر کویت و اولین سفر بسیاری از مقامات کشورهای عربی از جمله وزیر خارجه مصر رقم زده شد.

خاتمی در دوره ریاست جمهوری خود توانست با استفاده از پتانسیل های داخلی (مانند طرح جامعه مدنی و توسعه سیاسی و روابط خوب هاشمی رفسنجانی - عبدالله بن عبدالعزیز) و خارجی (طرح گفتگوی تمدن ها و رویکرد تنش زدایی) روابط دو کشور را به بالاترین سطح بعد از انقلاب اسلامی تاکنون برساند. همکاری و مشارکت دو طرف از روابط دوجانبه عبور و علاوه بر تاثیر مثبت بر مسائل منطقه ای، توانست برخی معضلات جهانی از جمله نوسانات نفت را نیز درمان کند.

دو کشور با همکاری یکدیگر نه تنها توانستند پرونده های منطقه ای را مدیریت کنند بلکه همگرایی آنها در سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) و سازمان همکاری اسلامی بلکه توانست حتی در اختلافات ایران و امارات بر سر جزایر سه گانه نیز تاثیر گذار باشد و به سود ایران تمام شد.

احمدی نژاد در سال 1384 و هنگام آغاز ریاست جمهوری، رابطه بسیار خوب و شریک وار تهران - ریاض را از دولت سیدمحمدخاتمی تحویل گرفت.  او در نخستین سفرش به عربستان سعودی با استقبال بسیار گرم ولیعهد وقت قرار گرفت و ملک عبدالله در پای هواپیما، دستان او را  به گرمی فشرد اما گذر تحولات نشان داد احمدی نژاد قدر این حسن رابطه را نمی داند و قصد دارد روند تقابل را در پیش بگیرد.

احمدی نژاد در طول 8 سال ریاست جمهوری در مقابل عربستان سعودی دو رویکرد همزمان و متناقض را در پیش گرفت. او تصور می کرد تنها با سفرهای یک جانبه به عربستان سعودی می تواند فارغ از عملکرد و اعلام مواضع مقامات ایرانی در داخل، روابط با عربستان سعودی را در سطح بالا نگه دارد اما چنین اتفاقی روی نداد.

 او هیچ دعوتی را برای سفر به عربستان سعودی رد نمی کرد و در رکوردی بی سابقه 5 مرتبه در قالب های مختلف به عربستان سعودی سفر کرد در حالی که طرف مقابل در بالاترین سطح، تنها یک مرتبه وزیر خارجه اش را در سفری دوجانبه به تهران فرستاد.
وزیران خارجه ایران و عربستان سعودی هم بعد از حداقل 4 سال توانستند در ماه گذشته، ملاقات رسمی داشته باشند.

ایران و عربستان سعودی در دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد روابط پرتنشی را تجربه کردند ؛ تحولاتی که از حمله اسرائیل به غزه در سال 2008 آغاز و با ناآرامی های خشونت بار عراق، جنگ داخلی و انقلاب یمن، حمله اسرائیل به لبنان، انقلاب مصر، انقلاب بحرین و جنگ داخلی در سوریه  ادامه یافت ، تنش در روابط را تشدید کرد و چنین بود که ایران و عربستان سعودی به صورت شفاف و با صراحت لهجه و غیرمستقیم در مقابل هم قرار گرفتند و پنجه در پنجه یکدیگر، به زورآزمایی پرداختند.

سوم - وضعیت فعلی روابط ایران و عربستان سعودی و مهم ترین مشکلات

تا زمانی که روابط دوجانبه ایران و عربستان سعودی بهبود نیابد ناآرامی ها در بحرین، یمن، لبنان، سوریه، عراق پایان نمی یابد ، روابط ایران با اردن، مصر و تشکیلات خودگردان فلسطین بهبود نمی یابد و رابطه ایران با مراکش از سر گرفته نمی شود.

در حال حاضر دو کشور بر سر پرونده های مختلفی درگیر هستند: در یمن دولت مورد حمایت عربستان سعودی است و در مقابل، ایران از فعالان استقلال طلب جنوب و مخالفان مسلح در شمال یمن حمایت می کند.

در بحرین، دولت منامه در سرکوب اعتراضات از سوی عربستان سعودی مورد حمایت قرار می گیرد و در مقابل ایران از معترضین ضددولتی حمایت می کند.

در تحولات داخلی عربستان سعودی، ایران از طریق رسانه های خود از معترضین شیعه در شرق عربستان سعودی حمایت و دولت مرکزی آنها را سرکوب می کند.

در کویت، ایران و عربستان سعودی به ترتیب از دولت کویت و مخالفان حمایت می کنند.

در سوریه، ایران و عربستان سعودی به ترتیب از دولت مرکزی و مخالفان مسلح حمایت می کنند.

در لبنان، ایران و عربستان سعودی به ترتیب از جناح هشتم مارس (به رهبری حزب الله) و جناح 14 مارس (به رهبری سعد حریری) حمایت می کنند.

در موضوع هسته ای ایران، عربستان سعودی از موضع شورای امنیت سازمان ملل متحد و گروه 1+5 حمایت می کند.

در روابط دوجانبه، ایران و عربستان سعودی یکدیگر را به دخالت در امور داخلی همدیگر متهم می کنند. همچنین عربستان سعودی خواهان پیگیری پرونده اتهامی تلاش یک شهروند ایرانی برای ترور سفیر ریاض در واشنگتن است.

چهارم - نتیجه بهبود روابط با عربستان سعودی

حسن روحانی هم اکنون در حالی کرسی ریاست جمهوری را تحویل می گیرد که ایران با چالش های گسترده و مهمی در بخش سیاسی خارجی روبه رو است.
 او برای ترمیم مشکلات و مسائل متعدد منطقه ای و جهانی، نیازمند برقراری روابط مناسب با عربستان سعودی است. ریاض نیز در مقابل  خود را در موضع ضعف منطقه ای می بیند چه آن که هم پیمانانش به جز در یمن و بحرین، در بقیه کشورها در وضعیت مناسبی به سر نمی برند و به همین دلیل از تعامل با ایران استقبال می کند.

ایران و عربستان سعودی دو همسایه قوی در منطقه ای مهم هستند و در عین حال هر دو از پتانسیل های جدی و قدرتمندی برای رویارویی با یکدیگر برخوردارند. در صورتی که این پتانسیل صرف شراکت برای منافع مشترک شود؛ قطعا دولت ها و ملت های منطقه از وضعیت بهتری برخوردار خواهند بود. ایران می تواند از طریق توافق با عربستان سعودی نه تنها روابط  خود را با کشورهای منطقه بهبود ببخشد بلکه از سرعت اجرای تحریم ها علیه خود بکاهد و مانع از شدت گرفتن ناآرامی ها در برخی از کشورهای منطقه شود.

همچنین رقابت ها و رویارویی ها در منطقه هم اکنون به سمت درگیری های مذهبی در حرکت است. در چنین وضعیتی ایران و عربستان سعودی به عنوان دو قطب رهبری اهل سنت و شیعیان می توانند در توقف این روند نامبارک در منطقه نقش به سزایی داشته باشند.

دوستی ایران و عربستان ، برای هر دو و برای منطقه ، بسیار بیشتر از تقابل این دو مفید است.