تجلیل «اسکورسیزی» از «بیضایی»

««آتیه» از پیچ گذر می‌گذرد. روی دیوار با گچ سفید نوشته شده: «سر خط را بگیر.» یک خط ممتد که در انتهای آن آقای حکمتی نشسته است. روی صندلی وسط درختانی که پسر‌بچه‌ها از آن بالا رفته‌اند.»

این تصویری از یکی از به یادماندنی‌ترین سکانس‌های سینمای ایران و فیلم «رگبار» بهرام بیضایی است که مارتین اسکورسیزی کارگردان شناخته‌شده آمریکایی از آن به‌عنوان فیلمی «خردمندانه» و «زیبا» نام برده است. اسکورسیزی که فیلم رگبار، در بنیاد او ترمیم شده است؛ این صحبت‌ها را در حاشیه نمایش فیلم بیضایی در بخش «فیلم‌های از نو کشف‌شده و ترمیم‌شده» جشنواره سینمایی «بازیافته» Il Cinema Ritrovato گفته است.

اسکورسیزی که 20سال پیش بنیاد سینمای جهان را برای بازسازی فیلم بزرگ سینمای جهان تاسیس کرده است؛ در بیست‌وهفتمین دوره از این جشنواره که در بولونیا برگزار می‌شود؛ بعد از نمایش رگبار با ابراز خرسندی از ترمیم این فیلم سیاه و سفید سینمایی گفته است: «بسیار مفتخرم که بنیاد سینمای جهان این فیلم خردمندانه و زیبا را ترمیم کرده که اولین فیلم بلند بهرام بیضایی است.»  اسکورسیزی با اشاره به داستان فیلم رگبار و مضمون آن نیز گفته: «حال‌ و ‌هوای فیلم، من را یاد بهترین چیزهایی انداخت که در فیلم‌های نئورئالیستی ایتالیایی دوست دارم و داستان، زیبایی یک قصه باستانی را دارد، می‌توانید پس‌زمینه بیضایی در ادبیات، تئاتر و شعر فارسی را حس کنید.»

 اسکورسیزی که شناخت خوب و کاملی از سینمای ایران دارد؛ با اشاره به سبک و نوع نگاه بهرام بیضایی گفته است: «بیضایی هیچ‌گاه آنقدر که استحقاقش را داشت، مورد حمایت قرار نگرفت. او اکنون در کالیفرنیا زندگی می‌کند و فکرکردن درباره این موضوع که فیلمی چنین استثنایی که زمانی بسیار در ایران محبوب بود، در آستانه نابودی همیشگی قرار داشت، دردناک است. نگاتیو اصلی فیلم ضبط یا نابود شد و تنها چیزی که در دسترس بود یک نسخه 35میلیمتری با زیرنویس انگلیسی بود. اکنون تماشاگران در سراسر دنیا می‌توانند این فیلم چشمگیر را ببینند.»

البته واکنش اسکورسیزی تنها نظر مثبتی نیست که درباره این فیلم بهرام بیضایی آمده است. نشریه «ایندی وایر» در یادداشت‌های روزانه‌اش درباره این جشنواره به قلم مردیت برادی، نوشته: «زمانی که برادی در سالن کنفرانسی درباره فیلم‌های سال 39-۱۹۳۸ نمایش داده‌شده در فستیوال بوده، الکساندر هورواث، از موزه فیلم اتریش، از روی صحنه با صدای بلند به او گفته «چرا اینجا نشستی؟» «رگبار» بین همه فیلم‌های بیضایی کمتر از بقیه جذاب است، اما هنوز از ما جذاب‌تر است!»

آنتی آلانن، نویسنده فنلاندی، به‌طور دقیق‌تر درباره فیلم حرف می‌زند: «منبع این مرمت نسخه پوزیتیو با زیرنویس انگلیسی فیلم بوده که توسط خود بیضایی حفظ شده بوده است. این نسخه خرابی‌ها، لکه‌ها، پارگی و اشکالات زیادی داشت و مرمت آن ۱۵۰۰ ساعت زمان برده است.» جشنواره ایتالیایی Il Cinema Ritrovato که امسال بیست و هفتمین دوره خود را جشن گرفته، از 29 ژوئن تا ششم‌ژوییه در بولونیا برگزار شد. جشنواره  Il Cinema Ritrovato توسط آرشیو فیلم بولونیا و با حمایت شهرداری بولونیا برپا می‌شود.

فیلم ستایش‌شده «رگبار» که نخستین فیلم بلند بهرام بیضایی کارگردان ایرانی، تولید 1351 (1972) بود نیز در این جشنواره به نمایش در‌آمد. اما نسخه کاملا ترمیم‌شده‌ای که توسط بنیاد سینمایی جهان که اسکورسیزی آن را بنیان گذاشته است آماده شده بود.

رگبار بیضایی از سال 2011 توسط بنیاد سینمای جهان تحت مدیریت مارتین اسکورسیزی در آرشیو سینمایی بولونیا و آزمایشگاه این بنیاد بازیابی شد. نکته قابل توجه اینکه هزینه این کار را موسسه فیلم دوحه در قطر تامین کرد.  بیضایی برای ترمیم این نسخه تنها نسخه 35میلیمتری در دسترس از فیلم «رگبار» را با زیرنویس انگلیسی در اختیار بنیاد سینمای جهان قرار داد. از آنجا که نسخه دیگری در دسترس نبود، مراحل ترمیم هم به لحاظ فیزیکی و هم از نظر دیجیتالی به زمان زیادی احتیاج داشت و در نهایت نیز این فیلم امسال آماده نمایش شد.

فیلم رگبار نخستین فیلم بلند سینمایی بهرام بیضایی است که در سن 33سالگی آن را با همکاری باربد طاهری ساخت. این فیلم در زمان ساخت با واکنش‌های بسیاری روبه‌رو شد، اما توانست نظر منتقدان را جلب کند. به‌طوری که در پنجمین دوره جشنواره سینمایی سپاس تهران در سه بخش بهترین فیلم (باربد طاهری)، بهترین فیلمنامه (بهرام بیضایی) و نقش اول مرد (پرویز فنی‌زاده) برنده شد و در اولین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم تهران هم در بخش بهترین فیلم جایزه لوح بز بالدار - جایزه ویژه هیات داوران - را دریافت کرد. پرویز فنی‌زاده در نقش آقای حکمتی یکی از به یادماندنی‌ترین نقش‌های خود را بازی کرد. پروانه معصومی نیز در نقش آتیه نخستین نقش سینمایی خود را ایفا کرد.  رگبار چند ماه پیش در جشنواره سینمای دانشگاه یوسی‌ال‌ای به نمایش در آمد که با استقبال روبه‌رو شد، چنانکه قرار است این فیلم در دو نوبت در آمفی‌تئاتر بیلی وایلدر به نمایش در آید.

این فیلم از سوی بنیاد سینمای جهان در دو نسخه در اختیار کارگاه‌های فیلمسازی این دانشگاه قرار گرفت و به‌عنوان یکی از مواد درسی در این دانشگاه به آن پرداخته می‌شود. این در حالی است که بیست‌وسومین جشنواره سالانه سینمای ایران در دانشگاه یو سی ال ای اولین نمایش این فیلم همراه با تحلیل و سخنرانی‌هایی درباره رگبار بود، بهرام بیضایی بعد از سال‌ها حاضر شد درباره رگبار حرف بزند، او درباره حس و حالش از تماشای رگبار بعد از گذشت بیش از چهار دهه گفت: «دیدن فیلم بعد از 40سال به من این احساس را داد که اگر اشتباهی در ساختن آن رخ داده حداقل اشتباه بزرگی نبوده است. چون می‌دانم در آن شرایط محدودیت‌های مالی و غیبت ممتد بازیگران، غیرممکن بود فیلم بتواند بهتر از این ساخته بشود.»

بیضایی که این روزها نمایش «آرش - ساد» با نوشته او توسط محمد رحمانیان در تورنتوی کانادا به صحنه رفته است؛ چند سالی است که برای تدریس به دانشگاه استنفورد رفته است و در آنجا به تدریس مشغول است. آخرین کتاب او «هزار افسان کجاست» است که توسط نشر روشنگران و مطالعات زنان به چاپ رسیده است.  بنیاد سینمای جهان به ریاست اسكورسیزی، كه كارش حفظ میراث سینمایی است، تا به حال آثاری از كشورهای صاحب سینما را مرمت كرده است. در این بنیاد هیات مشاوره مرکب از کارگردانان نامداری همچون استون فریرز، آلخاندرو گونزالس ایناریتو، عباس کیارستمی، گیلرمو دل تورو، فاتح آکین و وانگ کاروای حضور دارند اما طبیعی است که بار آن را باید یکی از بزرگ‌ترین فیلم‌بازها و خوره‌های فیلم کلاسیک جهان بر دوش بکشد.