پخش این صدا همچنان ممنوع است

بسیاری از ایرانی‌ها، چه روزه‌دار باشند، چه نباشند، غروب رمضان که می‌شود، با صدای ربنای شجریان روز را به شب می‌رسانند. حالا این رمضان که بیاید، درست چهار سال است که صدای ربنای استاد شجریان از تلویزیون ملی ایران پخش نشده است؛ دعایی که نزدیک به 30‌سال مردم ایران با آن روزه‌های خود را باز می‌کردند؛ دعایی که صاحبش حتی تا سال‌ها اجازه نمی‌داد که بگویند او خواننده این اثر است تا مبادا گمان شود که او با خواندن این دعا نظری جز مناجات داشته است؛ اما در این سال‌ها کنسرتی هم از او در ایران اجرا و اثری نیز منتشر نشده است. کسی که بسیاری او را بزرگ‌ترین آوازخوان ایرانی می‌دانند، در این سال‌ها به‌شکل غیررسمی در ایران اجازه فعالیت نداشته است و تنها اواخر سال گذشته یک اثر تصویری از او به‌همراه گروه «شهناز» به انتشار درآمد. این در حالی است که او پیش از این فعالیت‌های متنوعی در ایران انجام داده بود؛ سازهای دست‌ساز خود را رونمایی کرده بود و برای اولین‌بار در عمر فعالیت‌های حرفه‌ای خود تصمیم داشت تا با ارکستری بزرگ از جوانان فعالیت کند و آثاری منتشر و برنامه‌هایی نیز اجرایی کند. بعد از خرداد‌88 روندی دیگر پیش رفت. در این سال‌ها بسیاری به حذف این دعا واکنش نشان دادند. مردم و اهل موسیقی، همین و بس؛ اما کسی از سیاستمداران حاضر به واکنش در برابر عدم‌پخش این دعای آسمانی نشد. حالا اما بعد از سال‌ها بار دیگر نام یکی از بزرگ‌ترین مفاخر آوازی ایران از صداوسیما و مهم‌تر از آن از رییس‌جمهوری شنیده می‌شود که می‌گویند موسیقی را دوست دارد.

نام شجریان بعد از چهار سال در رسانه ملی شنیده شد

بعداز مدت‌ها در تبلیغات ریاست‌جمهوری این دوره بود که نام «محمدرضا شجریان» شنیده شد. دکتر «محمدرضا عارف»، معاون اول دوران اصلاحات و نامزد انتخابات یازدهمین دوره ریاست‌جمهوری، در رادیو از او نام برد. او از این گفت که از روی بدسلیقگی‌هایی که در این سال‌ها در حوزه‌های مختلف انجام شده است، بسیاری از نیروهای خود را از دست داده‌ایم؛ برای مثال مردم را از بهره‌بردن از صدای کسی چون «محمدرضا شجریان» که برای اعتلای فرهنگ و هنر ایران تلاش‌های بسیاری انجام داده، محروم می‌کنیم. این اولین‌بار بود که یک فرد سیاسی نام استاد بلند‌آوازه آواز ایران را می‌آورد، اما آخرین بار نبود. رییس‌جمهوری منتخب، حسن روحانی، نیز در دوران تبلیغات انتخابات ریاست در فیلم تبلیغاتی خود صدای او را در ماشینش گذاشته بود و گفت: «من صدای شجریان را دوست دارم.» ماجرا به همین‌جا محدود نشد. در مناظره فرهنگی انتخابات ریاست‌جمهوری او و همچنین دکتر عارف بار دیگر از او یاد کردند. محمدرضا عارف در جریان صحبت‌هایش در این مناظره، از «ربنا»ی شجریان و «جدایی نادر از سیمین» ساخته اصغر فرهادی، به‌عنوان افتخارات فرهنگی انقلاب اسلامی تقدیر کرد و ایشان را در حکم سفیران فرهنگی جمهوری‌اسلامی خواند. وی در بخشی از پاسخ به صحبت‌های علی‌اکبر ولایتی درباره فرهنگ‌و‌هنر بار دیگر از محمدرضا شجریان نام برد و گفت که: «به‌جای کنار‌گذاشتن برجستگان فرهنگ‌و‌هنر براساس سلیقه باید سعی کنیم از این افراد به‌عنوان سفرای فرهنگی برای رساندن پیاممان به دنیا استفاده کنیم. ربنای استاد شجریان چه تاثیر فرهنگی در جامعه داشته است؟ خانواده‌ها آرزو می‌کنند روزه خود را با این صدا باز کنند.»

حسن روحانی نیز به این مسئله اشاره کرد و در گفت‌وگویی بیان داشت: «تعداد ایرانیانی که صدای شجریان را نشنیده باشند، زیاد نیست و شاید اصلا کسی نباشد که صدای او را نشنیده باشد. حداقل همه ایرانیان صدای ربنای او را بارها بر سفره افطار شنیده‌اند. من نیز به نوای موسیقی او گوش داده‌ام. من هم شکوه و گلایه او در «بیداد» را شنیده‌ام، هم به «دستان» او گوش داده‌ام، هم شعر سعدی را در «نوا مرکب‌خوانی» او شنیده‌ام و هم به هشدار او که «تفنگت را زمین بگذار» باور دارم. او هنرمند بزرگی است و عصاره دو قرن موسیقی ماست، با هنرمندان بزرگی کار کرده و آثار ماندگاری خلق کرده است؛ باید به او و خدماتش احترام گذاشت. هرچند بعضی از سلایق سیاسی از او خوششان نیاید.» سخنان حسن روحانی این امید را در دل بسیاری از اهالی هنر زنده کرده است که از این پس دولتی سر کار بیاید که علاوه بر امید، کمی از جفایی که به اهالی موسیقی رفته است، بکاهد و دیگر شاهد این همه رنج و عتابی نباشیم که به اهالی موسیقی رفته است؛ از بزرگانش گرفته تا جوانانش.

جریان حذف از کجا شروع شد؟

جریان حذف صدای مناجات‌های شجریان پس از انتخابات‌‌88 آغاز شد. او که در این سال‌ها همواره از رعایت‌نکردن حقوق مولف گلایه‌مند بود، ‌بار دیگر اعتراض خود را نسبت به این مسئله بیان کرد و البته در همان زمان اعلام کرد که «ربنا» و «مناجات افشاری» خود را به ملت ایران تقدیم و تاکید کرد حساب این دو اثر از باقی آثارش جداست. پس از آن بود که عده‌ای از مدیران صداوسیما اعلام کردند دیگر حتی ربنای استاد را هم پخش نمی‌کنیم. محمدحسین صوفی، معاون صدا، اولین کسی بود که به این مسئله واکنش نشان داد: «از این پس حتی در ماه رمضان صدای محمدرضا شجریان از شبکه‌های رادیویی پخش نمی‌شود.» او که پیش از این ریاست مرکز موسیقی صداوسیما را برعهده داشت، پیش‌تر نیز در گفت‌وگو با ایسنا بر این مسئله تاکید کرد که: «برای تولید بعضی از آثار استاد شجریان سازمان صداوسیما و بعضی دیگر خود ایشان هزینه کرده‌ است؛ با‌این‌حال از این پس هیچ‌یک از این دو دسته آثار از رادیو پخش نمی‌شود.» در این میان زراعتگر، مدیر نظارت و ارزشیابی مرکز موسیقی صداوسیما، سعی کرد واکنش تند او را تعدیل کند و اعلام کرد: «تصمیم‌گیری برای پخش یا عدم‌پخش درباره آثار مختلف شجریان متفاوت است، اما هرگونه تصمیم‌گیری و مصوبه حقوقی که براساس درخواست این هنرمند اتخاذ شود، حتی اگر شامل ادعیه و ربنا نیز باشد، مورد پذیرش مرکز موسیقی نیز قرار خواهد گرفت.»

راز ربنا چیست؟

جریان حذف صدای مناجات‌های شجریان پس از انتخابات‌‌88 آغاز شد. او که در این سال‌ها همواره از رعایت‌نکردن حقوق مولف گلایه‌مند بود، ‌بار دیگر اعتراض خود را نسبت به این مسئله بیان کرد و البته در همان زمان اعلام کرد که «ربنا» و «مناجات افشاری» خود را به ملت ایران تقدیم و تاکید کرد حساب این دو اثر از باقی آثارش جداست. پس از آن بود که عده‌ای از مدیران صداوسیما اعلام کردند دیگر حتی ربنای استاد را هم پخش نمی‌کنیم. محمدحسین صوفی، معاون صدا، اولین کسی بود که به این مسئله واکنش نشان داد: «از این پس حتی در ماه رمضان صدای محمدرضا شجریان از شبکه‌های رادیویی پخش نمی‌شود.» او که پیش از این ریاست مرکز موسیقی صداوسیما را برعهده داشت، پیش‌تر نیز در گفت‌وگو با ایسنا بر این مسئله تاکید کرد که: «برای تولید بعضی از آثار استاد شجریان سازمان صداوسیما و بعضی دیگر خود ایشان هزینه کرده‌ است؛ با‌این‌حال از این پس هیچ‌یک از این دو دسته آثار از رادیو پخش نمی‌شود.» در این میان زراعتگر، مدیر نظارت و ارزشیابی مرکز موسیقی صداوسیما، سعی کرد واکنش تند او را تعدیل کند و اعلام کرد: «تصمیم‌گیری برای پخش یا عدم‌پخش درباره آثار مختلف شجریان متفاوت است، اما هرگونه تصمیم‌گیری و مصوبه حقوقی که براساس درخواست این هنرمند اتخاذ شود، حتی اگر شامل ادعیه و ربنا نیز باشد، مورد پذیرش مرکز موسیقی نیز قرار خواهد گرفت.»

این در حالی است که او پیش از آن‌که به‌عنوان آواز‌خوان فعالیت کند، یک قاری تمام‌عیار بوده و از هشت‌سالگی قرائت قرآن را نزد پدر خود آموخته و به‌همین دلیل در میان قاریان مشهد نیز از شهرت بسیاری برخوردار بوده است. او از کودکی خواندن قرآن را آموخته و با آن زندگی کرده است. از هجده‌سالگی نیز که از خانه پدر بیرون می‌آید و راه موسیقی را پیش می‌گیرد، ‌چنان در خواندن قرآن متبحر شده که به‌قول خودش خواندن قرآن را چون زبان مادری‌اش می‌دانسته است. خودش درباره این‌که این دعا این‌چنین به دل مردم نشسته است، نظر جالبی دارد و می‌گوید: «در کار ما همه‌چیز در تکنیک خلاصه نمی‌شود. اگر کارتان را خوب بلد باشید و از روی صداقت کار کنید روی مردم تاثیر خیلی خوبی خواهد گذاشت. احتمالا این موارد روی مردم تاثیر گذاشته و باعث شده است که ربنا جاودانه بشود. زمانی که ربنا را خواندم، برایم حالت مناجات داشت. ارتباطی از ته دل بود؛ مثل فردی که دم افطار با خدای خودش نجوایی دارد. زمانی‌که آدم می‌خواهد با خدای خودش حرف بزند با خلوص کامل حرف می‌زند؛ زمانی که این حال‌و‌هوا درست در درون انسان باشد، حتی اگر صحبت هم بکند، قطعا تاثیر خودش را می‌گذارد.»

ربنا از نظر موسیقایی

«ربنا»ی استاد شجریان در دستگاه «سه‌گاه» است و سری نیز به دستگاه‌ها و آوازهای دیگر ردیف موسیقی ایرانی از جمله آواز «افشاری» و گوشه «عراق‌/ صبا» زده است. شجریان در این‌باره پیش‌تر گفته است: «لحنی که من برای این اثر انتخاب کردم چیزی بین قرائت قرآن و آواز‌خواندن است؛ چون کلمات عربی خوانده می‌شود، باید موسیقی متناسب خودش انتخاب بشود. با این‌که من این لحن را به خوبی بلدم، اما نمی‌خواستم صرفا لحن ربنا قرائت قرآن باشد. می‌خواستم ربنا ایرانی‌‌پسند باشد. برای مثال اذان موذن‌زاده‌‌اردبیلی بیات‌‌ترک است و به‌همین دلیل مردم این اذان را دوست دارند. من هم مرکب‌خوانی و سه‌گاه را برای ربنا انتخاب کردم که هم در قرائت قرآن از آن استفاده می‌کنیم، هم در آواز تا هم کسی که به عربی و قرآن آشناست لذت ببرد، هم کسی که از آواز ایرانی شناخت دارد.» او واژه «ربنا» را که چند بار در این دعا اجرا می‌شود به‌گونه‌های گوناگون می‌خواند. یک‌بار در اوج، دیگری در فرود و یک‌بار نیز به حالت خواهش‌گونه و تمنایی.

ربناهای دیگر

در این سال‌ها صداوسیما تلاش کرده است تا با پخش ربناهای دیگر، صدای ربنای استاد شجریان را فراموش کند؛ اما این اتفاق رخ نداده است و همه همچنان سر سفره‌های افطارشان منتظر شنیدن ربنایی هستند که 30‌سال است با آن انس گرفته‌اند.


*روزنامه بهار