سفارت آمریکا در منطقه مرکزی تهران واقع شده است. جایی که الان تقاطع خیابان طالقانی و مفتح است اما در زمان تسخیر نام این دو خیابان تخت جمشید و دروازه دولت بود. 

سفارت آمریکا تا منطقه بازار تهران حدود 10 دقیقه و تا سفارتخانه های روسیه و بریتانیا و فرانسه حدود 5 دقیقه فاصله دارد. روشن است که مکان یابی سفارت هوشمندانه بوده تا بتوان درک دقیقی از ساختار اجتماعی و مردم، فارغ از تبلیغات حکومت پیدا کرد. آمریکایی ها هم می توانستند مانند خیلی از کشورها در بهترین مناطق تهران سفارتخانه داشته باشند اما آن هنگام کارکرد اصلی سفارت، یعنی به دست آوردن تصویر دقیق از کشور میزبان را فدا می کردند.
 
بافت خیابان طالقانی و مفتح تقریبا هنوز مانند آن روزها باقی مانده است. هنوز روبه روی ساختمان سفارت در خیابان طالقانی بورس صنایع دستی است و هتل مشهد و هتل صحرا سر جای خود هستند. هتل صحرا جایی است که به آن هتل آمریکایی هم می گفتند. گفته می شود آمریکایی ها قبل از حمله نافرجام طبس از اتاق های این هتل به جاسوسی و دیدزنی و مراقبت سفارت ـ محل نگهداری دیپلمات ها ـ می پرداختند. 

سفارتخانه حدود 1000 متر در خیابان طالقانی امتداد دارد و در این 1000 متر، 4 در تعبیه شده است. در اصلی در میانه قرار گرفته است و در کنار آن، هنوز هم نشان ایالات متحده دیده می شود. البته رنگ ورو رفته و کمی هم تخریب شده.
 
سفارت آمریکا در تهران را معماری به نام ایدس وان در گراکت بنا می کند. متولد 1902 در اتریش و تحصیلکرده در نیویورک. او سفارت آمریکا در آنکارا و کپنهاگ و مهم تر از این دو، ساختمان پنتاگون را هم ساخته است. گفته می شود طرح ساختمان به دلیل شباهت به طرح دبیرستان های آمریکایی در دهه 1930 و 1940 آمریکا، توسط کارکنان آن «هندرسون های» (به انگلیسی: Henderson High) لقب گرفت. «هندرسون های» در انگلیسی آمریکایی عامیانه به معنای «دبیرستان هندرسون»، و لوی هندرسون (به انگلیسی: Loy Henderson) نام نخستین سفیر آمریکا در ایران در زمان پس از ساخت این سفارتخانه است.
 
سفارتخانه از سال 1358 تغییرات بسیاری کرده است. بخشی از قسمت شمالی سفارت در حال حاضر تبدیل به باشگاه ورزشی شده است و در بخش جنوبی هم کتابفروشی تاسیس شده است. دیوارها البته فرق اساسی با قبل پیدا کرده و روی آنها شعارهای انقلابی و ضد آمریکایی نوشته شده است.

این دیوارها اغلب سوژه ای برای عکاسان و فیلمبرداران خارجی مستقر در تهران هستند تا با نشان دادن آنها به موضوع رابطه ایران و آمریکا بپردازند. از این نمای بیرونی که بگذریم داخل سفارت تغییرات دارد. تعدادی سوله و ساختمان ساخته شده است که کاربری آنها از سالن اجتماعات گرفته تا رستوران و نمازخانه است.

ساختمان اصلی از نظر معماری دست نخورده باقی مانده است، با فاصله از در اصلی اما همچنان نزدیک به خیابان، باغچه زیبایی با درختانی بلند این ساختمان را به دیوارهای کوتاه سفارت وصل می کند. محیط سفارت البته همین فضای سبز را ندارد. پر است از درختان بلند و بوته های بلند و کوتاه. اگر این فضا را کنار جوی آبی که از میانه سفارت می گذرد قرار دهیم می فهمیم اینجا خود، یک باغ قلهک دیگر است.
 
یک ساختمان دو طبقه در میانه سفارت، خانه سفیر است. این خانه در حال حاضر متروکه و بسته است. البته ساختمان سفارت هم بسته است و فقط به صورت گروهی و با هماهنگی قبلی می توان از آن بازدید کرد.
 
برخی شنیده ها حاکی از این است که از زیر سفارت تا میدان امام خمینی و موزه عبرت تونلی بوده است. از این تونل برای انتقال زندانیان سیاسی مهم به اینجا و بازجویی و... استفاده می شد و گفته می شود که سولیوان هم از همین راه فرار کرده است. هر چند نمی توان این شنیده ها را تایید کرد اما باید گفت نمی توان خیلی هم به آن بی اعتماد بود.
 
ساختمان اصلی سفارت 3 طبقه دارد. 2 طبقه اصلی و یک طبقه زیرزمین که البته خیلی هم نمی توان به آن زیرزمین گفت. برای ورود به این ساختمان، هم می توان از در مقابل خیابان اقدام کرد و هم از در پشتی. به نظر می رسد در پشتی صرفا برای استفاده کارکنان سفارت بوده و در جلویی برای مراجعه مردم.
 
درکنار درها مجسمه هایی از نماد کاریکاتوری مجسمه آزادی و دیپلمات های دستگیر شده آمریکایی دیده می شود.
 
با وصفی که از ساختمان اصلی کردیم بد نیست آخرین سند «لانه جاسوسی» را با هم بخوانیم:
 
سند شماره 4 – 61 تاریخ: 4 نوامبر 1979 – 13 آبان 1358
 
در ساعت 11 پیش از ظهر گروهی از تظاهرات کنندگان وارد محوطه سفارت شده اند و به طرف درب ورودی طبقه پایین دفترخانه پیشروی کردند. تمام پرسنل در طبقه بالا هستند، تفنگداران دریایی در طبقه پایین برای متفرق ساختن تظاهرات کنندگان از گاز اشک آور استفاده می کنند. (مجموعه اسناد لانه جاسوسی، جلد 1، ص472)
 
در روزهای ابتدایی پس از تسخیر سفارت، ماموران دیپلماتیک آمریکایی دستگیرشده در آن نگهداری می شدند. بعدها این مجموعه به سپاه پاسداران واگذار شد و یکی از مراکز آموزشی در زمان جنگ بود. بعدها سازمان دبیرستان ها و هنرستان های سپاه در آنجا مستقر شد که هنوز هم در آن هستند. مدتی بنیاد قرآن و عترت و در حال حاضر هم بسیج دانشجویی در این مجموعه ساکن است و مجتمع دانشجویی و فرهنگی 13 آبان در محل ساختمان اصلی سفارت تاسیس شده است.
 
32 سال از تسخیر سفارت آمریکا می گذرد که من این وصف را درباره جایی نوشتم که قبلا سفارتخانه ایالات متحده آمریکا بود، بعدا به «لانه جاسوسی» تغییر نام داد و حالا روی سردر آن نوشته اند: مرکز فرهنگی دانشجویی 13 آبان.

منبع: مشرق