خیلی دور نیست، شاید تا همین دو دهه قبل کمتر کسی تصور می کرد ابزاری وارد زندگی بشر شود که حتی برای گروهی از مردم ، واجب تر ین وسیله زندگی باشد . با نگاهی دقیقتر به اطرافمان می توانیم افرادی را مشاهده کنیم که بخشی از مفید ترین ساعات زندگی و فعالیت خود را صرف دریافت و ارسال پیام از طریق تلفن همراه می کنند .
بسیاری بر این باورند با همه گیر شدن استفاده از تکنولوژی های جدید ارتباطی ، شاهد تغییرات گسترده تعاملات بین فردی و گروهی و نیز اهمیت یافتن نقش ارتباطات در زندگی روزمره و در پی آن تشکیل جهانی مجازی مدرن در برابر دنیای سنتی هستیم و به نظر می رسد در این تقابل است که روابط اجتماعی مبتنی بر ارتباطات درونی و حسی گذشته جایگاه خود را از دست داده و ارتباطات مبتنی بر تکنولوژی و دنیای مجازی جایگذین شده است .
در این فضا، انسان با محیطی بی حد ومرز، چند فرهنگی و در عین حال نفوذ کننده در تمامی زوایای درونی و محیط خصوصی مواجه است. فضایی بی قاعده و تهی از هر نوع قانون و ضابطه.
شکی نیست بهره گیری از نوآوری ها، خلاقیت ها، ابداعات و اختراعات بشر درطول تاریخ همواره چالش برانگیز بوده . به گونه ای که در جوامع پذیرنده، چنانچه پیش از ورود تکنولوژی جدید ضرورت های فردی و اجتماعی آن در بین جامعه نهادینه یا در اصطلاح فرهنگ سازی شده باشد . به تبع، مفید تر و بهتر از آن استفاده خواهد شد. در غیر این صورت تکنولوژی می تواند به ابزاری آسیب رسان و مخرب تبدیل شود.
تلفن همراه ابزار دگرگونی ارتباطات در گذشته استفاده از وسایل ارتباطات جمعی کاملا یکسویه بود و مخاطبان صرفاً دریافت کننده پیام بودند اما اکنون با بهره گیری از ابزارهای ارتباطی نوین از جمله تلفن همراه، این قابلیت فراهم شده است که مخاطب دیگرمنفعل و صرفاً نظاره گر محتوای برنامه های رسانه ای نباشد. بلکه قدرتی کسب کرده است تا به سرعت به محتوای موجود واکنش نشان دهد و در نحوه تولید محتوا، تأثیر گذار و حتی خود تولید کننده باشد.
اگر بر این باور باشیم که نوع نگاه انسان به جهان بیرونی و میزان شناخت از ظرفیت های و قابلیت های درونی، عامل موثردر بهره گیری از تکنولوژی و رشد تفکر مثبت نگر نسبت به تحولات پیرامونی است ، تلفن همراه می تواند بعنوان یافته ای مفید در سهولت برقراری ارتباط باشد و در غیر این صورت از بین برنده حرمت ها است .
با نگاه به دیدگاههای برخی نظریه پردازان علوم ارتباطات اجتماعی به خوبی بر اتفاق نظر آنها در تاثیر پذیری جوامع از تکنولوژی های جدید ارتباطی پی می بریم. سعید رضا عاملی( استاد ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران) به پارادایم دو جهانی شدن ها و در درجه اول به تبیین دو جهان موازی و در عین حال مرتبط و در هم آمیخته می پردازد و در درجه بعدی جهانی شدن های متکثری را درون این دو جهان مورد توجه قرار می دهد. در واقع مهمترین تغییر جهان معاصر، که بنیان تغییرات آینده جهان را می سازد، رقابت جهان واقعی و جهان مجازی می داند.
براساس نظریات پائولو فریره( اندیشمند برزیلی)، روش‌های ارتباطی یک جانبه که در آن همیشه فردی متکلم وحده و فرد دیگر صرفاً گیرنده پیام است، از دوران کودکی به فرد تحمیل شده و امکان مساوی و برابر در برقراری ارتباط را از او سلب میکند. این روش به تدریج الگویی نامتعادل را به انسان تفهیم میکند که او آن را فرهنگ سکوت می‌نامد و درست به این دلیل است که فریره ایجاد زمینه گفت گو و ارتباط دو طرفه را که در آن شنونده قدرت و مجال سخن گفتن می‌یابد، توانمندسازی می نامد.
توسعه از دیدگاه فریره، با بهبود وضعیت ذهنی، روانی و محیطی انسان آغاز می‌شود و نه با نسخه‌‌ای از پیش نوشته شده که تلاش عمده‌اش بر ترویج تکنولوژی و فرهنگ غیربومی است. او چنین فرایندی را توسعه نمی‌داند و آن را تهاجم فرهنگی می‌داند.
هارولد لاسول ( اندیشمند آمریکایی و نظریه‌پرداز ارتباطات) ، نخستين جامعه‌شناسي بود كه چارچوب مشخصي درباره كاركردهاي متفاوت ارتباطات در جامعه به دست داد. فرض كلي تحليل كاركردي بر اين اصل استوار است كه ارتباطات در جهت يكپارچگي، تداوم و نظم جامعه عمل مي‌كند؛ هرچند كاركردگرايان به اين نكته نيز واقف بودند كه رسانه‌ها مي‌توانند براي جامعه كاركرد بد هم داشته باشند.
سازوكارهايي كه نقش وسايل ارتباطي را در جامعه معين مي‌كند، در درجه اول نيازها و تقاضاهاي اعضاي جامعه است؛ چه به صورت فرد و چه به صورت مجموعه. با پاسخ گفتن به هر يك از تقاضاهاي مجزا، به طور يكنواخت ابزارهاي اطلاع رساني به كل جامعه سود مي‌رسانند.
اين رويكرد، فعاليت رسانه ها در جامعه را؛ رفع نيازهايي چون تداوم، نظم، يكپارچگي، هدايت و سازگاري مي‌داند. از اين ديدگاه، جامعه از عناصر مختلفي تشكيل شده كه بر يكديگر متكي است و به صورت يك نظام در محيط خود فعاليت مي‌كند. وسايل ارتباطي، يكي از عناصر زير مجموعه نظام محسوب مي‌شود. هر يك از اين عناصر در كل نظام، كاركرد ويژه‌اي را انجام مي‌دهد و به گونه‌يي به رفع نيازهاي آن مي‌پردازد. زندگي اجتماعي سازمان يافته، نياز به همكاري مداوم و مستمر بين بخشهاي مختلف آن در محيط اجتماعي دارد. اين ابزارها بر اساس اين رويكرد ، بخشهاي مختلف نظام را به يكديگر مرتبط مي‌سازد و از اين طريق نظم و يكپارچگي دروني نظام را تضمين كرده و ظرفيت پاسخگويي آن را در بحرانها بر اساس واقعيتها افزايش مي‌دهد.
مكانيسمهايي كه بر اساس آنها دستگاههاي ارتباطي به جامعه كمك مي‌رساند، قبل از هر چيز تقاضاها و نيازهايي است كه شهروندان ، چه به صورت فردي و چه به صورت جمعي ، در جامعه احساس مي‌كنند. با پاسخي كه رسانه‌ها به هر يك از تقاضاها به طور جداگانه مي‌دهند، جامعه نيز از فوايد آن بهره‌مند مي‌شود.
چارلز رایت میلز (جامعه¬شناسی آمریکایی واستاد دانشگاه کلمبیا) . معتقد است فضای مجازی عامل ارتباط گروههای خاموش در جامعه هستند و این تعامل زمینه ایجاد جنبش های اجتماعی را شکل می دهد. او می گوید: جنبش های مجازی، از فضای مجازی به عنوان سکویی برای فعالیت های کاملاً مجازی که شامل مخالفت های الکترونیکی مانند نافرمانی های مدنی ، انگ زنی ، مخدوش کردن تصویر دیگران و ... استفاده می کنند.
نظریه جزمی مک لوهان درباره تأثیر رسانه ها :از نظر مارشال مک لوهان( نظریه پرداز کانادایی علوم ارتباطات )، ، مهم ترین تأثیر رسانه های همگانی این است که عادات ، تصورات و حتی نحوه تفکر ما را تحت تأثیر قرار می دهند . رسانه های همگانی باعث شده اند که انسانها تنها بر یک حس به بهای عدم استفاده از سایر حواس تأکید بگذارند برای نمونه چاپ بر حس دیداری تأکید می گذارد و در عین حال چاپ شیوه تفکر ما را تحت تأثیر قرار داد و آن را خطی ، مرحله ای ، منظم و منطقی کرد . همچنین تلویزیون بر استفاده از تعداد بیشتری حواس تأکید می گذارد و دیداری ، شنیداری و لمسی است . مک لوهان می گوید رسانه های جمعی انسان را به وضعیت قبیله ای باز می گرداند واصطلاح دهکده جهانی را به کار برد . یکی از موضوعاتی که مک لوهان به آن اشاره نمود و تعجب صاحب نظران را برانگیخت این است که محتوای رسانه های همگانی فاقد تأثیر است و تأثیر رسانه ها ناشی از شکل و قالب تکنولوژی آنها است .از این نظریه اینگونه می توان برداشت کرد که تلفن همراه به دلیل ساختار شکلی و توان بالای برقراری ارتباط به اشکال مختلف می تواند بیش از هر رسانه دیگر در تغییر الگوهای رفتاری و نگرش های اجتماعی نقش مهمی ایفا کند.
با نگاهی دقیقتر به کارکرد تلفن همراه در ایران بخوبی می توان دریافت این وسیله ارتباطي، گذشته از نگاه تفننی برای مبادله مطالبی چون طنز، احوالات شخصی، مطالب خواندی و آموزشی ، ابزاری برای بیان اعتراضات اجتماعي در مقابله با رفتارهای سیاسی و جناحی، اقتصادي ، فرهنگی و حتی حکومتی است. واقعيت آن است كه پيشرفت و گسترش فناوريهاي جديد ارتباطي زمينه لازم براي تشکیل گروهها و شکل دهی جنبشهاي جديد را فراهم ساخته تا پيام خود را سريع و آسان منتقل كنند. موضوعی که در کمپین نخریدن خودرو داخلی مصداق پیدا کرد. بنابراين، مي‌توان اظهار داشت كه جنبشهاي نوين اجتماعي با بهره‌گيري از ابزارهاي ارتباطي مي‌توانند در ايجاد هويتهاي جديد اجتماعي، و هدایت افكار عمومي ايفاي نقش نمايند.
کارکرد های تلفن همراه:1- پيامرساني
همان كاركرد اوليه و ذاتي اس ام اس است كه در همه جاي دنيا يكسان است و از آن، به سرويس پيام كوتاه ياد مي‌شود. تفاوت اس ام اس، با مكالمه تلفني در آن است كه؛ اولي، به نحو نوشتاري است و در موقعيتهاي بسياري كه امكان مكالمه تلفني وجود ندارد، به خوبي نقش آن را نمايندگي مي‌كند.
2 - تقویت ارتباط انساني
قطع ارتباطات سنتی و رودر رو به ویژه در شهرهای بزرگ به دلایل مختلف اجتماعی و اقتصادی عامل تاثیرگذاری در سست شدن پایه های اخلاقی و رفتاری گردیده است ، برقراری ارتباط از طریق شبکه های مجازی و ارسال و دریافت پیام می تواند همان کارکرد ارتباطی گذشته را داشته باشد .
3- ايجاد تفنن و سرگرمي
تلفن همراه وسیله سرگرمی و وقت گذرانی و بعضاً تفریح و دل مشغولی است .
4 -تبليغاتي
اين كاركرد بيشتر مورد استفاده فعالان اقتصادی است که بجای استفاده از تبلیغات محیطی و رسانه های گروهی به سمت ارسال پیامهای تبلیغاتی بصورت انفرادی برای کاربران می نمایند.
5 - کارکرد رسانه ای
امروزه دیگر زمان انتظار برای شنیدن یک بخش خبری در رادیو وتلویزیون و یا انتشار روزنامه گذشته است بسیاری از اخبار در سریع ترین زمان از طریق پیامهای تلفنی ارسال و دریافت می شود .
6 - ايجاد شبكه‌هاي اجتماعي مجازي
شبكه‌هاي اجتماعي، بافتهاي جامعه است كه به وسيله تارهاي نامريي ارتباطات اجتماعي، به هم تنيده شده. يكي از كاركردهاي مهم پیام رسانها ، شکل گیری شبكه اجتماعي است. افراد متناسب با دیدگاهها و نیازها و علایق شخصی در گروههای مختلف مشارکت و تبادل نظر می کنند .
7 - جنبش های اجتماعی
شبکه مجازی در سالهای اخیر بسیاری از جنبشهای اجتماعی را شکل داده است ، سرعت انتقال پیامها ، افزایش همگرایی، ظرفیت بالای شبکه سازی،گستردگی مخاطب، کم هزینه بودن ارتباط، فراگیری مخاطب، در دسترس بودن ابزار ارتباطی و بسیاری دیگر از قابلیت ها این ظرفیت و کارکرد را برای تلفن همراه فراهم ساخته تا بتوان حرکت ها و جنبشهای اجتماعی را ایجاد و سازماندهی کرد.
پیامدهای تلفن همراه در ایران1 - گسست ارتباطات انسانی
ارتباط از طریق برنامه های پیامرسان می تواند تضیف کننده ارتباطات چهره به چهره و مراودات اجتماعی شود.قطع این نوع ارتباطات، خلاء جبران ناپذیری در روابط انسانی مبتنی بر احساسات و عواطف ایجاد میکند. گذران ساعت ها وقت با این وسیله ارتباطی حتی در جمع خانواده نیز پیوندها را گسسته و زندگی انفرادی را رواج داده است .
2 - تغییر الگوی رفتاری
پیش از این در جمع های خانوادگی و فامیلی همه تلاش می کردند با ارتباط کلامی، باب گفت و گو و جویا شدن از احوال یکدیگر را باز کنند . اما امروزه در هر جمع، شاهد سرگرم بودن اکثر حاضرین با تلفن همراه خود هستیم . ظاهراً همه در کنار هم اما افکار منفک از یکدیگر است .
3 - از بین رفتن مرز بین واقعیت و شایعه
در فضای مجازی کمتر می توان به صحت و سقم برخی اخبار و مطالب منتشر شده اعتماد و اطمینان حاصل کرد چون معمولاً منابع اطلاعاتی ناشناس و گم هستند . امکان تحریف و قلب واقعیت ها بسیار است و بدلیل قابلیت مداخله کاربران در تولید محتوا امکان مخدوش شدن اخبار و مطالب وجود دارد.
4 - نبود حریم خصوصی
شبکه‌های اجتماعی با ورود به درون خانواده‌ها و زندگی خصوصی کاربران بسیاری از مناسبات انسانی افراد را تحت تأثیر خود قرار داده‌اند، در این محیط تعاملی هر لحظه ممکن است بیگانه ای وارد شود و شما چون دوست و محرم هر آنچه دارید در اختیار بگذارید ، این محیط دشت بی کرانی است و همه می توانند از آن عبور و یا در آن اقامت کنند.
5 - اضطراب و استرس
گوشه گیر و انزوا طلبی یکی دیگر از خصایص استفاده از شبکه های اجتماعی و برنامه های پیام رسان است، امروز اکثر جوانان بیشترین وقت خود را با تلفن همراه خود سپری می کنند از هم‌صحبتی با دوستان فراری می‌شوند و به گفته روانشناسان دچار حالاتی نظیر خجالت، اضطراب و استرس می گردند.
6 - تغییر در اوقات فراغت
رواج اشکال مختلف سرگرمی غیر وابسته به زمان و مکان، چند وظیفه ای شدن رسانه های جدید و لذت بردن جوانان از توانایی انجام همزمان چند وظیفه. تحرک و جسمی و جنب و جوش و فعالیت های فیزیکی را سلب کرده و همه چیز در فضای مجازی رخ می دهد
استفاده بیش از حد از این سرگرمی ها، علاوه بر ایجاد مشکلات روحی، عدم توانایی در مهار کردن تمایلات، ایجاد بی ارادگی و تنبلی، مشکلات جسمانی نیز برای کاربران ایجاد می کند .
7 - اعتیاد
شدت وابستگی گروهی از افراد به حضور در شبکه های اجتماعی و و استفاده از تلفن همراه به حدی است که تصور دور ماندن از این وسیله ، ادامه زندگی را برای آنها سخت و دشوار جلوه می دهد . این گروه انچنان وابسته و به این ابزار ارتباطی هستند که مبنای زندگی خود را بر پایه آن بنا نهاده اند و بدون آن زندگی را بی معنا و اصولاً امکان پذیر نمی دانند.
8 - هنجار شکنی
ورود ادبیات گفتاری و نوشتاری در محیط مجازی موجب شکسته شدن برخی حریم ها و حرمت ها شده است. انتشار مطالب و تصاویر غیر اخلاقی به بهانه سرگرمی و تفریح ، پیامدی جز تخریب باورها و اعتقادات و ارزشهای فرهنگی و اجتماعی ندارد . این پیامد آنچنان گسترده و فراگیر شده است که همه روزه شاهد نمونه های از آن هستیم .
نتيجه گيري همانطور که اشاره شد ارتباطات، عامل مهمي براي دگرگوني و تحول در جهان معاصر است. از اختراع صنعت چاپ گرفته تا پيدايش فناوريهاي نوين مخابراتي و ارتباطي، همگي در خدمت تغيير و تحول بوده است.
تلفن همراه، از جمله آ‌خرين فناوري هايي است كه با وجود مدت كمي كه از ورود آن به ایران مي‌گذرد، تأثيرات چشمگيري را در حوزه‌هاي گوناگون به جاي گذاشته است.
بسیاری از کارشناسان علوم اجتماعی بر این باورند: چنانچه استفاده از این وسیله ارتباطی فراگیر، با هدف رفع نیاز های واقعی انجام گیرد بی تردید می تواند عامل موثر در توسعه اجتماعی شود ، در غیر این صورت ابزاری مخرب در راستای گسترش تنش های روحی و روانی، از هم پاشیدن بنای اخلاق اجتماعی و بنیان های ارزشی و فرهنگی کشور خواهد بود.
حسین طالبی: کارشناس علوم ارتباطات
منابع :
- نَش ، کِیت (1382) ، جامعه شناسی سیاسی معاصر ، ترجمه محمد تقی دلفروز ، انتشارات کویر ، تهران
- رنای شورت ، جان و هیوم کیم ، یونگ (1384) ، جهانی شدن و شهر ، ترجمه پانته آ لطفی کاظمی ، انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری ، تهران
- ساروخانی ، باقر (1385) ، جامعه شناسی ارتباطات ، انتشارات اطلاعات ، تهران
- دوناتلا دلاپورتا , - ماریو دیانی , جنبشهای اجتماعی، مترجم محمدتقی دلفروز،نشر كویرر : 1390
- عاملی ، سعید رضا (1382) ، دو جهانی شدن ها و جامعه جهانی اضطراب ، نامه علوم اجتماعی ، شماره 21
- اِری ، جان (1383) ، جامعه شناسی متحرک ، ترجمه یوسف اباذری ، فصل نامه ارغنون شماره 24 (ویژنامه جهانی شدن)
- منتظر قائم ، مهدی و تارتار ، عزیز (1384) ، اینترنت ، سرمایه اجتماعی و گروه های خاموش ، فصل نامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات ، شماره 4
- ملوچی آلبرتو ،جین کوهن، چارلز تیلی، فهم و مطالعه جنبش های اجتماعی جدید،، مترجم علی حاجلی، ناشر، جامعه و فرهنگ
- هابرماس، یورگن. (۱۳۸۴) «نظریه کنش ارتباطی: جهان زیست و نظام»، ترجمه کمال پولادی، تهران: موسسه انتشاراتی روزنامه ایران.
