به یاد دکتر عباس زریاب خویی

سعید حسینی: امروز سالگرد دکتر عباس زریاب خویی، مورخ، ادیب، مترجم و نسخه شناس برجسته است که در ٢٢ تیرماه ١٢٩٨هجری شمسی مطابق با ١۵ذیقعده١٣٣٧هجری قمری,١٣ژین ١٩١٩میلادی در شهر خوی در شمال غربی آذربایجان دیده به جهان گشود.

پدرش علی زریاب خویی پیشه وری ساده بود.سالهای کودکیش مصادف با دوران متلاطم در تاریخ ایران بود.انقلاب اکتبر سبب شده بود که سربازان روسیه تزاری که از مدتها پیش برای پیشبرد مقاصد استعماری آن دولت و برای از میان بردن نهضت مشروطیت به ایران آمده بودند از شهرهای شمالی و شمال غربی کشور خارج شدند.این سربازان به هنگام خروج شهرها,بازارها,کاروانسراها را آتش زده بودند و زادگاه زریاب نیز از این خشونت و بیرحمی در امان نمانده بود.

زریاب در پنج سالگی به آموزگار محله شخصی به نام ملاکبری سپرده شد تا از او قرآن فراگیرد.او دو سال به فراگیری قرآن مشغول شد و طی آیین خاصی که خود می گوید(همراه با چای و شیرینی)به خانه پدر روانه شد.

در سن هفت سالگی به دبستان رفت که حد فاصل مکتب های قدیم و مدارس جدید بود.اما به طور کلی از این گونه مدارس که تازه تاسیس می شد چندان خشنود نبود.از همان اوان کودکی استعداد و حافظه نیرومند زریاب موجب حیرت دوستان و همکلاسیهایش شده بود.از زمانی که خواندن و نوشتن یاد گرفت شوق شگرفی در وی به وجود آمد که خود با عنوان جنون از آن یاد می کند بطوریکه هر کتاب و مجله بدستش می آمد با علاقه و دقتی خاص می خواند.

از کتابهای که به گفته او، در روزگار کودکی و نوجوانی بر وی تاثیر گذاشت، آثار تاریخی عباس اقبال و شرح حال رودکی اثر سعید نفیسی بود.

پس از به پایان رساندن دوره اول سه ساله دبیرستان ترک تحصیل کرد زیرا در خوی دوره دوم دبیرستان نبود اما شوق فراگیری علم که همیشه در وجودش لبریز بود وی را به دنبال تحصیل علوم کلاسیک کشاند و به فراگیری زبان عربی و علوم دینی روی آورد.

از اساتید وی می توان به شیخ فضل الله,روحانی شهر خوی اشاره کرد که روزهای جمعه مجلس وعظ برگزار می کرد و به مذهب شیخیه گرایش داشت. استاد دیگر او حاج شیخ عبدالحسین اعلمی بود که زریاب حاشیه ملا عبدالله,قسمتی از معالم و کتاب مطول را نزد او فراگرفت.

او سپس به آموزش زبان و ادبیات عربی روی آورد.زریاب در سال١٣١۶عازم قم شد و در مدرسه ناصریه حجره دست و پا کرد و شش سال نزد علمای ترازاول حوزه علمیه قم به تحصیل مشغول بود. رسایل را نزد سیدمحمدیزدی معروف داماد,کفایه را در محضر سیداحمدخسروشاهی از شاگردان سیدمحمدتقی خوانساری و مکاسب را نزد شیخ محمدعلی کرمانی فراگرفت.

در همین دوره در جلسات درس شرح منظومه سبزواری و اسفار ملاصدرا نزد امام خمینی و حاج شیخ مهدی مازندرانی حضور پیدا کرد و از اساتید دیگر آن اقاسیدمحمدتقی خوانساری,اقاسیدمحمدحجت کوه کمری,آیت الله سیدشهاب الدین مرعشی نجفی می توان نام برد.

براساس کتاب یک قطره باران اثر احمد تفضلی، زریاب مورد عنایت خاص امام خمینی و آیت الله سیدصدرالدین صدر بود.

زریاب در حوزه در جنب مباحث متداول,مقالات و کتابهای اجتماعی و فلسفی و روانشناسی و نیز کتب فقه و اصول اهل سنت را مطالعه و به فراگیری زبان فرانسه روی آورد.در سال١٣٢٢فوت پدر باعث شد تا زریاب به زادگاهش بازگردد.او پس از اخذ اجازه اجتهاد به شهر خوی بازگشت و در دبیرستانهای خوی به تدریس مشغول شد.در شهریور١٣٢۴همزمان با اوج گیری فتنه پیشه وری و جریان حزب دموکرات، به شدت با آنها مخالفت کرد و نهایتا مجبور به ترک خوی شد و به تهران آمد.

زریاب به مدت پنج سال در شهرهای ماینس,فرانکورت,مونیخ به تحصیل و مطالعه در رشته های تاریخ,علوم و معارف اسلامی,فلسفه و فرهنگ تطبیقی پرداخت از محضر بزرگانی چون بابینگر,بنزینگ,هیلکمان,هولزامر,مارتین,راپ,فن رینتلن,رویمر,شل و شپیتالر بهره برد و در سال ١٣٣٩ موفق به اخذ مدرک دکترا از دانشگاه یوهانس گوتنبرگ شهر ماینس در رشته های تاریخ و فلسفه گرفت.

دکتر عباس زریاب از سال١٣۴۴استاد تاریخ در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بود و از آنجا که در شت،ر مانند ادبیات فارسی,ادبیات عرب,فلسفه,زبانشناسی و معارف اسلامی صاحب نظر بود ، در آن حوزه ها نیز تدریس و سخنرانی می کرد.

دکتر زریاب خویی علاوه بر زبان فارسی به عربی,انگلیسی,فرانسه,آلمانی,روسی,ترکی استانبولی و ترکی آذری آشنایی کامل داشت. زریاب از دیر زمان عضو انجمن بین المللی شرق شناسی(آلمان)و عضو انجمن بین المللی کتیبه های ایرانی(انگلستان)بود. در ایران عضو انجمن فلسفه و عضو هییت امنای بنیاد فرهنگ ایران و عضو فرهنگستان تاریخ و عضوبنیاد شاهنامه فردوسی بود.

زریاب براثر بیماری قلبی در سال١٣٧٣در بیمارستان دی تهران بستری شد و روز جمعه ١۴بهمن دیده از جهان فروبست. استاد زنده یاد دکتر احمد تفضلی به پاس ارج گذاری به دهه ها کوشش فرهنگی استاد عباس زریاب خویی جشن نامه با نام یکی قطره باران که در بر دارنده مقاله های علمی است منتشر کرد و آن را در زمان حیات ایشان به او پیشکش کرد.

آثار استاد علامه عباس زریاب خویی：دکتر زریاب در سال١٣۵٠ اطلس تاریخی ایران را با همکاری سیدحسین نصر و احمدمستوفی منتشرکرد.چهار سال بعد کتاب تاریخ ساسانیان ایشان به زیور طبع آراسته شد.در سال ١٣۶٨ شرحی بر مشکلات دیوان حافظ با نام آینه جام نوشت.در سال ١٣٧٠به نوشتن کتاب سیره رسول الله پرداخت که انتشارات سروش آنرا منتشر کرد.در این سالهاشاهد دو ویرایش از دو کتاب مهم از سوی ایشان نیز هستیم.یکی کتاب الصیدنه فی الطب به زبان عربی نوشته ابوریحان بیرونی که درباره داروشناسی پزشکی است و در سال ١٣٧٠منتشر و برنده کتاب سال نیز شد و دیگری روضه الصفا نوشته محمد پسر خاوند شاه بلخی در دو جلد که در سال ١٣٧٣ منتشر شد.کتابهای بزم آورد,شط شیرین پر شوکت,بزم آوردی دیگر,مقالات زریاب,در بردارنده مقاله هایی درباره تاریخ,فرهنگ و فلسفه از دکتر زریاب است گنجینه پربار برای دوستداران تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می آید.از تر جمه های مهم ایشان می توان به تاریخ فلسفه ویل دورانت در سال ١٣٣۵,لذات فلسفه از همین نویسنده در سال١٣۴۴ از انگلیسی به نثری شیوا و استوار و تاریخ ایرانیان و عربها درزمان ساسانیان نوشته تیودور نلدکه که در سال ١٣۵٨ و دریای جان نوشته هلموت ریتر که درباره اندیشه های عطارنیشابوری است و ظهورتاریخ بنیادی اثر فریدریش ماینکه از آلمان اشاره کرد.