ايران و تركيه؛ حركت به جلو!

ديدار نخست وزير جمهوري تركيه از ايران به همراه هيئت بزرگ اقتصادي از بخش‌هاي گوناگون بازتاب قابل توجهي در رسانه‌ها داشت. ديدار داود اوغلو نخست‌وزير تركيه با دكتر روحاني رئيس جمهوري، معاون اول و وزراي اقتصادي و خارجه در فضاي بسيار صميمانه انجام گرفت. رئيس جمهوري گفت؛ ايران هيچ مانعي در توسعه روابط با تركيه ندارد و نخست‌وزير تركيه به سابقه تاريخي دو ملت ايران و تركيه در روابط خوب و مستمر تأكيد كرد. هر دو طرف واقعيت اختلاف نظر درباره خاورميانه بحران‌زده، بخصوص درباره سوريه را كتمان نكردند. هر دو طرف بر تعديل اختلاف نظر از مسير گفتگوي سازنده تأكيد كردند و خواهان هماهنگي قوي‌تر سياسي براي گشايش صلح براي خاورميانه شدند. هر دو طرف معتقدند كه اختلاف نظرهاي سياسي نبايد مانع روابط خوب اقتصادي و رشد آن گردد. حجم مبادلات اقتصادي ايران و تركيه تا سه سال قبل، بيش از 500 ميليون دلار بود در آن زمان دو طرف قرار گذاشتند سطح اين روابط به 30 ميليارد دلار برسد. سپس ديدار رئيس جمهوري ايران از تركيه و در پايان ديدار روحاني اردوغان خبر آن داده شد، اما براثر اختلاف‌ها در گذر زمان و رشد بحران سوريه، حتي رسيدن به رقم 15 ميليارد دلار نيز با تأخير مواجه شد. 

دولت تركيه اكنون مي‌بيند پس از توافق برجام و مسابقه كشورهاي اروپايي براي تقويت مناسبات سياسي و اقتصادي خود با ايران از قافله عقب مانده است و در حاشيه قرار گرفته است در حالي‌كه دو كشور سابقه طولاني خوب سياسي و اقتصادي دارند. بخش خصوصي اقتصادي تركيه متعدد و قوي است. اردوغان در شرايط آشفته امروز تركيه كه با مشكلات گوناگون داخلي و خارجي مواجه شده است، در فشار بخش خصوصي براي تجديد روابط بهتر با ايران و گشايش فضاي روابط اقتصادي با همسايه خود ايران قرار گرفته است. صادرات نفت و گاز ايران به تركيه براي هر دو كشور اهميت ويژه دارد. بيش از 90 درصد صادرات ايران به تركيه را نفت و گاز تشكيل مي‌دهد.

بخش خصوصي تركيه نسبت به جايگاه و اهميت بازار تجاري ايران آگاهي خوبي دارد و كشورهاي اروپايي و چين و ژاپن را رقباي خود در ايران مي‌دانند. روابط مردمي در دو كشور، (دوستي و علاقه‌اي كه به صورت مردمي در روابط ايران و تركيه وجود دارد) بسيار فراتر از محاسبه خاص دولت‌ها است. در صنعت توريسم، تركيه سالانه درآمدي ميلياردي از توريست‌هاي ايراني دارد و مردم تركيه نيز بسيار علاقه‌مندند تا در فضاي پس از برجام با سفرهاي توريستي به ايران زمينه‌هاي مناسبي براي رشد صنعت توريسم در كشور ما را فراهم آورند. به نظر مي‌رسد ديدار نخست وزير تركيه در اين زمان از ايران دست‌آوردهاي سياسي و بخصوص اقتصادي بسيار خوبي در تسهيل روابط دوجانبه تهران آنكارا داشته است. در بخش‌هاي اقتصادي هر دو دولت آگاهند كه زمينه‌هاي مردمي آن آماده است و بخش خصوصي در هر دو كشور فراتر از اختلاف نظر‌هاي سياسي دولت، بسيار به هم نزديكند.

سودآوري اقتصادي در تنظيم روابط وسيع بخش‌هاي خصوصي ايران و تركيه در راستاي منافع ملي هر دو كشور قرار دارد. يكي از كارشناسان بين‌المللي درباره ديدار نخست وزير تركيه از ايران با در نظر گرفتن واقعيت‌هاي كنوني در منطقه مي‌نويسد: «وجه سياسي اهميت سفر اخير داود اوغلو به ايران را بايد در مرور وضعيت سال‌هاي اخير خاورميانه و مواضع ايران و تركيه درباره اين وضعيت جست‌وجو كرد. خاورميانه در دو سه سال گذشته با ظهور داعش دستخوش آشوب و موازنه قدرت در منطقه دچار اختلال شد و جهت‌گيري‌هاي شديد و مديريت نشده‌اي به وجود آمد. فراموش نكنيم كه بعد از مسأله بهار عربي كه سه كشور مهم شمال آفريقا از آن متأثر شدند، رجب طيب اردوغان، رئيس جمهوري تركيه چند سفر به اين كشورها انجام داد و همچنين با توجه به ارتباطات پيشين خود با اخوان‌المسلمين از پيروزي «مرسي»، رئيس جمهوري پيشين در مصر ابراز خشنودي كرد. اين در حالي بود كه پس از موفق نشدن تركيه در پروژه پيوستن به اتحاديه اروپا اين كشور استراتژي معطوف به شرق را در پيش گرفت. بنابراين تا حد زيادي با مسائل منطقه‌اي درگير شد. از خلال كودتايي كه عليه مرسي در مصر شكل گرفت و سپس شكل‌گيري داعش در عراق و سوريه روند حوادث به شكلي پيش رفت كه مثلثي ائتلافي ميان عربستان، قطر و تركيه تشكيل شد و اين با وجود اختلافاتي بود كه پيش‌تر آنكارا و رياض درباره مسائل مصر انقلابي با يكديگر داشتند. تركيه به دليل برخورداري از توانمندي نظامي مجري تصميمات سياسي و نظامي عربستان شد و حتي به عربستان اجازه داد تعدادي جنگنده خود را در پايگاه «اينجرليك» مستقر كند. در اين سو نيز رابطه ايران با عربستان دچار اختلال شد و در گفتگوهاي صلح سوريه ايران از ورود گروه‌هاي تروريستي طرفدار تركيه به اين كنفرانس جلوگيري كرد. اينها مسائلي بود كه بر پيچيدگي‌هاي رابطه ايران و تركيه مي‌افزود.

اما با گذشت زمان تركيه به اين نتيجه رسيد كه در حال از دست دادن بازار ايران است و حوادثي كه در خاورميانه به وجود آمده، چندان براي تركيه مقرون به صرفه نيست. بمب‌گذاري‌هاي متعدد در تركيه در حالي كه اين كشور سالانه بيش از 20 ميليارد دلار درآمد از ناحيه گردشگري داشت و ناآرامي‌ها، اين رقم را به چيزي در حدود 8 تا 9 ميليارد دلار كاهش داد كه بر ضرر و زيان تركيه از قبل بحران‌هاي منطقه‌اي افزود. با وجود اين، با همه اختلافات ظرف دو ماه گذشته، يك ديپلماسي پنهان ميان ايران و تركيه حاصل شد، به نظر مي‌رسد با توجه به نزديكي به وجود آمده ميان ايران و روسيه و با در نظر گرفتن اختلافاتي كه روس‌ها با تركيه بعد از سقوط هواپيماي جنگنده پيدا كردند، يكي از مباحثي كه ممكن است در گفتگوهاي ميان مقامات ايران و تركيه مطرح شود، به عهده گرفتن نقش آشتي‌آفريني بين تركيه و روسيه از سوي ايران باشد.»

خاورميانه چنان در بحران‌هاي گوناگون غوطه‌ور شده است كه هيچ دولت و قدرتي قادر به آينده‌نگري دقيق، فوري و متقن براي آن نيست. فاجعه خط‌‌پذيري سعوديها از اسرائيل تا به اينجا رسيده است كه در نشست شوراي همكاري خليج‌فارس پيشنهاد تروريستي بودن حزب‌الله را به تصويب مي‌رساند. سعوديها مي‌خواهند تا مثلث عربستان، تركيه و اسرائيل را در تقابل با ايران شكل دهند. از سوي ديگر روسيه و آمريكا مرحله به مرحله اختلاف نظر وسيع‌تر درباره بحران‌ها در خاورميانه، بخصوص درباره سوريه پيدا مي‌كنند. مشكل عمده اين است كه سراسر منطقه در فاصله جنگ فراگير يا «صلح» قابل قبول همه طرف‌هاي درگير است. تركيه و اردوغان در حساس‌ترين زمان براي تصميم‌گيري‌هاي سياسي در سطوح داخلي، منطقه‌اي و بين‌المللي قرار گرفته‌اند. از اين منظر روابط ايران و تركيه تأثير مستقيم در فضاي طوفان‌زده خاورميانه دارد.

*ابوالقاسم قاسم زاده