نگاهي به رويکرد امام علي(ع) به حضور در اجتماع؛ حقوق انسانها را رعايت کنيد

*علامه سيد جعفر مرتضي عاملي
امام علي(ع)؛ امام حاضر در صحنه اجتماع است. ايشان در عرصه هاي مختلف اجتماعي حضوري پررنگ دارند و اين حضور را مي توان در سه دوره پيگيري کرد.

دوران نخست، ايامي است که رسول خدا(ص) در قيد حيات هستند. امام در اين ايام مطيع فرامين رسول ا...(ص) بوده و گرچه برخي تلاش مي کردند، حضور ايشان در صحنه اجتماع ديده نشود، اما ايشان پررنگ تر از ديگر صحابه در کنار پيامبر(ص) و در جامعه حضور داشتند.

حضور در جنگهاي صدر اسلام در کنار رسول ا... (ص) و ماجراي ليلة المبيت مصاديقي براي اين ادعا هستند.

دوران ديگري که در دوران حيات امير المومنين(ع) بسيار حايز اهميت است؛ دوران 25 ساله غصب خلافت امام علي(ع) است. در اين دوران حضرت گرچه از حق خود در اداره جامعه باز مي ماند، اما هرگز اين مساله را بهانه اي براي اتمام وظايف خود نسبت به جامعه اي که پيامبر(ص) تأسيس کرده بودند، نمي دانند. امام در اين ايام با تدبيري مصلحت انديشانه به ايفاي نقش محوري در جامعه مي پردازند، هرچند در ظاهر نقش اول حکومت را عهده دار نبودند. نکته ديگر آنکه در ايام پس از ارتحال پيامبر(ص) دوران اوليه تأسيس دين است و بسياري از تازه مسلمانان با مباني دين آشنايي نداشتند و هر اتفاقي که حيات امام را به خطر مي انداخت، معضل بزرگي براي جامعه مسلمين بود؛ زيرا تحليل و تفسير احکام صادره پيامبر(ص) را کسي جز علي(ع) نمي توانست به درستي انجام دهد و اگر سکوت ايشان نبود، امروز چيزي از احکام صادره اسلام بر جا نمي ماند.

فعاليتهاي امام در دوران خلفا در سه محور قابل بررسي است؛ محور اول، مسايل تربيتي و فرهنگي است که شامل تفسير قرآن، تربيت ياران خاص و پرورش نيروهاي ارزشمند براي بيان احکام اسلام است که جنبه داخلي داشته است. اما در بعد بين المللي هم حضرت به پاسخگويي شبهات دانشمندان خارجي پرداخته و موجب عمومي سازي فرهنگ اسلامي شدند.

محور ديگر فعاليتهاي امام در دوران خلفا در بعد اقتصادي است که در عرصه فعاليت براي رفع نياز نيازمندان بوده است. محور سوم از فعاليتهاي ايشان، مسايل سياسي است. امام علي(ع) در زمان خلفا مشاوري امين و توانمند براي آنان بودند و در بسياري از تصميم گيريهاي کلان سياسي جهان اسلام شرکت داشتند. مجموعه اين فعاليتها در اين دوران که به دوران خانه نشيني آن حضرت اطلاق مي شود، موجب شد تا زمينه گسترش اسلام و حفظ آموزه هاي نبوي فراهم شود.

دوران سومي که در زندگي امام علي(ع) بايد مورد بررسي قرار گيرد، دوران خلافت آن حضرت است که پس از رجوع مردم به ايشان، پديد آمد. در اين ايام رويکرد امام(ع) حفظ دين در پرتو حکومت است. امام در دوران کوتاه خلافت خود همان سيره پيامبر(ص) را در پيش گرفتند.

امام با استفاده از کارگزاران شايسته اي چون سلمان فارسي و مالک اشتر نخعي و نيز حذف نگاه قبيله اي در اعطاي منصبهاي حکومتي به تحکيم پايه هاي ديانت و اعتقادات مردم پرداختند. حذف عناصر فاسد از بدنه حکومت، اقدام ديگر علي(ع) در راستاي برقراري حکومت علوي است. در همين راستا حضرت در حکومت عدل خود موضوع عدالت اقتصادي را به شدت پيگيري کردند و همان سيره نبوي را در تقسيم بيت المال در پيش گرفتند و روشهاي غلط دوره هاي پيشين را که به امتياز دادن به برخي افرد و قبايل ختم مي شد، حذف نمودند.

نکته مهم در اين روشهاي عدالت محور حکومت علوي، اين است که انسان در انديشه امام علي(ع) از جايگاه ويژه اي برخوردار است. اميرالمومنين(ع) درنهج البلاغه مي فرمايند: مردم يا از نظر دين يکسانند و يا از نظر خلقت و اين براي شما کافي است که حقوق انسانها و کساني را که در خلقت با شما يکسانند، رعايت کنيد و حقوق آنها بر ما ثابت است.