علیرضا علیپور: پس از خروج آمریکا از توافق هسته ای، دونالد ترامپ در قالب یک فرمان اجرایی، بازگشت تحریم های اقتصادی علیه ایران را اعلام کرد. اما در مورد دلائل خروج آمریکا می توان به یادداشت مایک پمئو در مجله فارن افرز اشاره کرد که گفت: « هدف از این تحریم های تهاجمی، مجبور کردن ایران به انتخاب یکی از این دو گزینه است: متوقف کردن یا ادامه دادن سیاست هایی که در ابتدای امر به اعمال مجدد تحریم ها انجامیدند» یا از دیدگاه ناصر هادیان استاد دانشگاه تهران هدف آمریکا حذف گزینه حفظ وضع موجود در میان گزینه تعامل و تقابل برای ایران می باشد. امین صیقل استاد مطالعات عربی دانشگاه ملی استرالیا با تاکید بر ناکارآمدی تحریم‌ها در دستیابی آمریکا به اهدافش در قبال ایران نوشت: تحریم‌هایی که در ماه نوامبر علیه ایران اجرایی شد با هدف منزوی کردن این کشور از منظر اقتصادی و همچنین تغییر رژیم یا تغییر اساسی در رفتار تهران اعمال شدند.
در ذهن ترامپ تحریم‌ها به‌عنوان یک ابزار جادویی و چندمنظوره نقش بسته‌اند. او معتقد است که این تحریم‌ها قادر هستند ایران را وادار به بازگشت به میز مذاکره کنند تا مقامات این کشور با یک توافق جامع در مورد موشک‌های بالستیک، دسترسی بدون محدودیت برای بازرسان و کاهش نقش منطقه‌ای ایران موافقت کند یا حتی مردم ایران را به سوی شوراندن علیه حاکمیت سوق دهند. این یک فهرست از آرزوهایی است که ترامپ در سر می‌پروراند. در مقابل سایر کشورهای عضو توافق هسته ای ( 4+1) ، بر تداوم برجام تاکید داشتند و از ایران نیز خواستند تا در این توافق بماند، اما جمهوری اسلامی ایران از اروپایی ها خواست که در مورد ماندن در برجام تضمین های قطعی و عینی بدهد.
در این راستا کشورهای اروپایی برای جلوگیری از خروج ایران از توافق هسته ای به اقداماتی مبادرت ورزیده است که تاکنون در مرحله اجرا با موفقیت همراه نبوده است. از جمله این اقدامات شامل درخواست مجوز و استثنا برای شرکت های اروپایی از آمریکا( مخالفت صریح آمریکا با این پیشنهاد و خروج شرکت های بزرگ اروپایی از ایران مانند توتال، انی، زیمنس، ایرباس، دنیلی، مرسک، ساگا، آلیانتس)، تشکیل بانک سرمایه گذاری اروپا، گشایش حساب های ویژه برای ایران در بانک های مرکزی کشورهای عضو اتحادیه اروپا در راستای تسهیل مبادلات با بانک مرکزی و موسسات مالی ایران، قانون انسداد و در نهایت سازوکار ویژه مالی است اما هیچ کدام از این اقدامات در عرصه اجرا با موفقیت همراه نبوده است.
سایریل ویدرشوون در یادداشتی در اویل پرایس گفت: « تلاش های اروپایی ها برای محافظت از تجارت با ایران به عنوان واکنشی برای کاهش تاثیرات تحریم های ایالات متحده همانند کوبیدن به دیواری آجری است. به نظر می رسد سیاستمداران اروپایی از واقعیت موجود در ارتباط با بازارها و همچنین نگرش برخی از کشورهای عضو اتحادیه اروپا بسیار دورند. انگاری که سیاستمداران اروپایی که عمدتا از دفاتر درخشان خود در بروکسل و استراتسبورگ کار می کنند، در خواب و رویا به سر می برند چرا که هیچ یک از کشورهای عضو به صورت عملی و واقعی از تدابیر پیشنهادی آنها حمایت نکرده اند.»
آخرین راهکار و گزینه کشورهای اروپایی عضو توافق هسته ای برای راضی نگه داشتن جمهوری اسلامی ایران، سازوکار ویژه مالی است. تنها چند روز بعد از نشست وزیران خارجه ایران و 1+4 در نیویورک، سران اتحادیه اروپا و تهران از رونمایی سازوکارهای تبادل بانکی و تجاری میان ایران و اروپا تا قبل از 13 آبان با نام "special purpose vehicle" خبر دادند.هدف این سازوکار این است که شرکت های اروپایی بتوانند بدون استفاده از کانال های عادی تراکنش های مالی بین المللی با جمهوری اسلامی به داد و ستد بپردازند و تا در معرض مجازات های اقتصادی آمریکا قرار نگیرند. این مکانیسم اساسا به صورت یک مرکز تامین اعتبار کار می کند و امکان پرداخت بین شرکت های اروپایی و ایران را فراهم می آورد و در مقابل، ایران می تواند از ذخایر خود در این مکانیسم برای خرید از اروپا استفاده کند. اما در مرحله اجرا به دلیل عدم پذیرش میزبانی این مکانیزم در کشورهای اروپایی با خلل همراه بوده است. تاکنون کشورهای کوچک اروپایی مانند اتریش، بلژیک و لوکزامبورگ به دلیل این که حاضر نیستند در روابط خود با آمریکا خللی وارد کنند جواب منفی داده اند. اما پس از فشارهای لفظی مقامات ایران و تهدید به خروج از برجام باعث شده که برخی از رسانه‌های غربی از جمله «وال استریت جورنال» در گزارشی اشاره کند که آلمان و فرانسه مشترکاً این مأموریت را بر عهده گرفته‌اند. اگر نهادهای مرتبط با «سازوکار ویژه» در فرانسه مستقر شوند، آلمان مدیریت آن را بر عهده خواهد گرفت و یا برعکس. هدف آن است که دو کشور نیرومند اروپایی در این کار شریک شوند تا آمریکا نتواند مجازاتشان کند.
اروپا با این اقدام علاوه بر تلاش برای نگه‌داشتن ایران در برجام، به دنبال راهی برای خروج اقتصاد جهانی از زیر سلطه دلار و تغییر ارز مورد مبادله در دنیا به سایر ارزها به جز دلار است. آمریکا نیز اخیرا نسبت به دور زدن تحریم‌های ایران از سوی شرکت‌ها و بانک‌های اروپایی به آنها هشدار داده است و همین امر بسیاری از کشورها و بانک‌های اروپایی را برای همکاری با ایران در چارچوب این سازوکار مالی ویژه بر سر دو راهی قرار داده است. اما عیب دیگر این مکانیسم ابهام در منافع حاصله است یعنی این مکانیزم تنها برای شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی که در معرض جریمه‌های آمریکا قرار نمی‌گیرند کارآمد خواهد بود. اگر این کسب‌و‌کارها نتواند منافع لازم را برای ایران فراهم کند در آن صورت تهران نیز انگیزه کافی برای ماندن در برجام نخواهد داشت.
سرانجام اگر چه اقدامات و رویکرد کشورهای اروپایی در حفظ برجام در مرحله عمل با وجود تلاش های گسترده به دلیل فشارهای شدید آمریکا با موفقیت همراه نبوده؛ اما حمایت و پشتیبانی قدرتمند آن ها در قالب مواضع سیاسی تا حدودی توانسته فضای ایران هراسی در جامعه بین الملل را تخفیف دهد و هر گونه بهانه از آمریکا برای ایجاد یک جنگ بزرگ جلوگیری کند. علاوه بر این مناسبات ایران با کشورهای اروپایی از شکل گیری یک تحریم جامع بین المللی ( همانند دوران باراک اوباما) جلوگیری می کند و این امر می تواند سیاست حداکثرسازی فشار علیه ایران توسط ترامپ را با شکست همراه کند. اما در صورت اجرایی شدن مکانیزم سازوکار مالی اتحادیه اروپا، در شرایطی که بخشی از خریداران اروپایی نفت ایران، شرکت ها و پالایشگاه های خصوصی هستند که دولت ها نمی‌توانند آنها را مجبور به خرید نفت ایران کنند و در عین حال در برابر تحریم های آمریکا آسیب پذیرند، کانال مالی اتحادیه اروپا برای ایران می تواند اثری حیاتی در ادامه توافق هسته ای داشته باشد.
* دانشجوی دکترای روابط بین الملل
