سرویس تاریخ «انتخاب»: صبح ثقهالدوله برادر مصدقالسلطنه اینجا آمده بود. همراه برادرش به فرنگ آمده. مصدقالسلطنه در سوئیس مانده و او آمده و مراسلات برای ما آورده است. برای من کاغذی از مصدق داشت که تلگراف میرزا ابوالحسنخان را فرستاده بود که به انزلی به او کرده که «از حرکت شما خبر نشدم و نتوانستم کاغذ بفرستم و فامیل سالماند، بحمدالله علی السلامت است.»
انتظامالملک از انوشیروانخان کاغذی داشت که برای او شرح داده بود که «وزارت خارجه خربازار غریبی شده و معتصمالسلطنه رفیق ملکالشعرا میداندار معرکه است و ساعدالملک هم پهلوانی میکند و هنگامه غریبی است.»
محسنخان برای مشاورالملک [احتمالا مشاورالممالک] نوشته که روزنامه مقاله تان [در اصل همینطور نوشته شده] را در طهران اجازه ندادند طبع شود. با این تفصیل ما متوقعیم که در پاریس کاری هم پیش برود.
باری صبح بر حسب اظهار خودِ مسیو لاویس نزد او رفتم و در باب معلمین صحبت کردیم. ضمنا صحبتهای مختلف و راجع به اوضاع کردیم. او هم میگفت: «کنفرانس خوب کار نمیکند و کسی راضی نیست و اصول انسانیت و عدالت را آنطور که باید منظور نداشتند و مابین اقوام و ملل تفاوت میگذارند. مسیو کلمانسو [نخستوزیر] هم مردم داخله و خارجه را رنجانده است. آلمانها معلوم نیست چه خواهند کرد و ممکن است بگویند اگر بناست آلمان خوار و خفیف شود امضا نمیکنیم، دنیا خراب میشود بشود. ولی معذلک دنیا رو به بهبودی است و مجمع ملل هم اگرچه آنچه باید نیست ولی باز مقدمه خوبی است.» روی هم رفته نظریات و عقایدش خیلی با من موافق بود.
ناهار با رفقا مهمان اسدخان بودیم که نمایندگان جمهوری آذربایجان را دعوت کرده بود. علیمردانبیگ و پنج نفر دیگر که از حزب مختلف هستند: سوسیالیست و مساوات و اتحاد اسلام. حزب اخیر ظاهرا از اول متمایل به ایران بوده است. سوسیالیست هم بیتمایل نیست. مساوات طرفدار عثمانی است ولی کلیت حالا گویا حرفی نداشته باشند که ملحق به ایران باشند. و در باب اینکه اهالی آذربایجان ایران و قفقاز که ترکیزبان هستند آیا ترکینژاد هم هستند حرف بود و خودشان در این باب اظهار جهل و تردید میکردند. از یک طرف زبان ترک است از طرف دیگر خاک، خاک ایران و بسیاری از خصایصشان ایرانی است. قدری در باب ایرانیت تحقیق و تقویت کردیم.
عصر به اتفاق میرزا حسینخان و انتظامالملک به مجلس آمریکایی رفتیم. ابتدا و انتهای مجلس موزیک و آواز بود. در وسط میرزا حسینخان بیانات خود را کرد و بعضی سوالات هم در باب وضع حکومت ایران و عده ارامنه و کیفیت ارامنه کردند. دو نفر آشوری هم بدون سابقه و دعوت آمده بودند و اظهار خودنمایی کردند و یکی از آنها در باب صدماتی که به مسیحیان ایران وارد آمده حرف زد، ولی نسبت به ملت و دولت ایران خوب حرف زد و گفت: «ما هیچ قصد نداریم که از خاک ایران چیزی جدا کنیم.» از آنجا به گردش رفتیم. در مراجعت نه مترو توانستیم بگیریم نه اتوموبیل، به این واسطه خیلی خسته شدیم و دیر رسیدیم. در بین راه درشکهای گیر آوردیم و پنج فرانک دادیم.
روزنامهها میگویند مسئله افغانستان و بالشویزم به خراسان سرایت کرده است. خدا به خیر بگذراند که انگلیسها چه طرحی ریختهاند. کلیت اوضاع خارجی انگلیس تعریفی ندارد، اما با این حال که ما داریم هیچ کاری برای ما صورت نمیگیرد.
منبع: یادداشتهای روزانه محمدعلی فروغی، به کوشش محمدافشین وفایی و پژمان فیروزبخش، تهران: سخن، چاپ هفتم، ۱۳۹۸، صص ۱۴۶-۱۴۷.