فراز: مهر ماه تاریخ انقضای تحریم تسلیحاتی ایران بر اساس قطعنامه 2231 است و تلاش‌های آمریکا برای تمدید آن افزایش یافته است. حالا ۱۳ سالاست که ایران تحت تحریم‌های تسلیحاتی است. در منطقه‌ای که به آن «انبارباروت» هم می‌گویند و بزرگ‌ترین مشتریان سلاح در جهان را در خود دارد. 27 مهر اما پایانی بر تحریم ایران است. البته آنطور که بند ۵ضمیمه B قطعنامه ۲۲۳۱ می‌گوید. واقعیت ممکن است طور دیگری رقم بخورد. چراکه آمریکا همه توان خود را برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران به کار گرفته.
در همین حال دونالد ترامپ همچنان از صادر کردن سلاح به منطقه نیز غافل نیست و با امضای فرمانی، کنترل فروش و صادرات پهپادهای ساخت آمریکا که قابلیت حمل سلاح جنگی را کاهش داده است. ترامپ با این امضا به نوعی از توافق‌نامه کنترل فناوری‌های موشکی که سال 1987 بین 34 کشور منعقد شد نیز خارج شده. چرا که معتقد است این توافق‌نامه آمریکا را در صادرات تسلیحات محدود می‌کند و از کشورهای مثل روسیه عقب می‌اندازد. در چنین شرایطی ایران به دلیل تحریم‌هایی که سال 2007 آغاز شده از معدود کشورهایی است که نمی‌تواند خرید و فروش سلاح متعارف داشته باشد.
ایران چرا تحریم تسلیحاتی شد؟
توافق هسته‌ای ایران را وارد فصل جدیدی از روابط خود با دنیا کرد. اتفاقی که با خروج یک جانبه آمریکا دیری نپایید. از جمله تغییراتی که با برجام رقم خورد رفع همه تحریم‌های هسته‌ای ایران بود. تحریم تسلیحاتی اما با برجام ملغی نشد و از جمله مواردی بود که دیپلمات‌ها وقت زیادی صرف مذاکره درباره آن کردند. ایران ابتدا خواستار رفع کامل تحریم‌های تسلیحاتی بود و این را به عنوان یکی از شروط توافق برمی‌شمرد. پیش از این تحریم تسلیحاتی ایران با قطعنامه 1747 سال 2007 آغاز شده بود. قطع‌نامه‌ای که در نخستین سال‌های دولت نهم و همزمان با اوج گرفتن پرونده هسته‌ای ایران و نگرانی‌ها درباره ساخت بمب اتمی، در مجامع بین‌المللی تصویب شد. سه سال بعد و زمانی که اجماع بین‌المللی علیه ایران شکل گرفته بود قطعنامه 1929 شورای امنیت سازمان ملل تحریم‌های تسلیحاتی ایران را تثبیت کرد. طبق این تحریم «عرضه، فروش و یا انتقال مستقیم یا غیرمستقیم هرگونه تانک جنگی، خودروهای رزمی زرهی، سامانه‌های توپخانه‌ای سنگین، هواپیماهای رزمی، بالگردهای تهاجمی، ناوهای جنگی، موشک‌ها و یا سامانه‌های موشکی» به ایران ممنوع است. از سوی دیگر ایران نیز نمی‌تواند تسلیحات جنگی تولید داخلی خود را به کشورهای دیگر صادر کند. محمود احمدی‌نژاد رییس دولت نهم و دهم که قطع‌نامه‌ها در دوران او یکی از پس از دیگری به تصویب می‌رسید بارها تحریم‌ها را کاغذپاره دانست و گفت بود که این تحریم‌ها خنثی شده و اثری ندارد.
تاریخ انقضا طبق آخرین قطعنامه
تحریم‌های تسلیحاتی ایران تا سال۲۰۱۵ در شدیدترین وضعیت خود بود. حتی قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل که بعد از توافق هسته‌ای تصویب شد نیز نتوانست مهر پایانی بر این تحریم‌ها باشد. در نهایت بعد از مذاکرات طاقت‌فرسا، در این قطعنامه ذکر شد که پنج سال پس از اجرای برجام ایران مثل بسیاری از کشورها می‌تواند به خرید و فروش جنگ‌افزار بپزدارد. بنابراین 27 مهر تاریخ انقضای تحریم‌های ایران طبق قطعنامه 2231 است که توافق هسته‌ای را تایید می‌کند. اما آیا با وجود تلاش‌های آمریکا این تاریخ پایان تحریم‌های تسلیحاتی است؟
استدلال از نوع آمریکایی
تلاش آمریکا از مدت‌ها قبل برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران آغاز شده است. نکته اینجاست که آمریکا هر چند عضور دایم شورای امنیت سازمان ملل است اما اردیبهشت ۹۷ از توافق هسته‌ای به شکل رسمی خارج شد و تحریم‌ها علیه ایران را از سر گرفت. با این حال تلاش‌های آمریکا باعث شده تا آخرین جلسه شورای امنیت سازمان ملل درباره قطعنامه۲۲۳۱ حول محور تمدید یا انفضای تحریم تسلحیاتی ایران باشد. در این جلسه که دهم تیر ماه برگزار شد وزیرخارجه آمریکا ادعا کرد: «منقضی شدن این تحریم‌ها، خیانت به منشور سازمان ملل است. ایران می‌تواند تسلیحات روسی بخرد و دامنه حملات خود را به ۳۰۰۰ کیلومتر برساند. ایران می‌تواند نیروهای دریایی خود را ارتقا دهد.» در آن جلسه هر چند سه کشور اروپایی همچنان مخالف یک‌جانبه گرایی آمریکا درباره برجام بودند اما درباره تحریم‌های تسلیحاتی با آمریکا هم‌داستان شدند. نماینده آلمان گفت که موضع آمریکا در خصوص قطعنامه ۲۲۳۱ با فرانسه و انگلیس همسو است. آن‌ها البته تاکید کردند که از حرکت‌های یک‌جانبه برای وضع تحریم حمایت نمی‌کنند. در مقابل روسیه و چین اما به صورت آشکار تاکید کردند که هر قطع‌نامه‌ای در ارتباط با تمدید تحریم تسلحیاتی ایران را وتو می‌کنند. نماینده چین در این نشست گفت: «چین مخالف تلاش‌های آمریکا برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران است و معتقدیم که باید قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت اجرایی شود.» روس‌ها هم در این نشست تاکید کردند که «هیچ زمینه و دلایل قانونی یا حقوقی وجود ندارد که با آن تحریم‌های تسلیحاتی ایران را تمدید کنیم.» این مواضع در مقابل ادعای آمریکا مبنی بر استفاده از «مکانیسم ماشه» مطرح شد.
«مکانیسم ماشه» چیست؟
مکانیسم ماشه یا «اسنپ‌پک» فرآیندی برای حل اختلاف است که در توافق‌هسته‌ای پیش‌بینی شده است. طبق این فرآیند اگر یکی از طرفین توافق اعتقاد داشته باشد که طرف دیگر به تعهدات خود عمل نمی‌کند یا به عبارت دیگر «عدم پایبندی اساسی» رخ داده است می‌تواند به کمیسیون مشترک برجام شکایت کند. پس از این موضوع شکایت در مدت 35 روز بررسی می‌شود و سپس طرف شاکی ممکن است همچنان بر عقیده عدم پایبندی طرف مقابل پابرجا باشد. پس از این شورای امنیت 30 روز فرصت دارد که قطع‌نامه‌ای درباره تمدید تعلیق یا بازگرداندن تحریم‌ها صادر کند. نکته اینجاست که اگر ظرف این مدت قطع‌نامه‌ای صادر نشود تحریم‌های قبل از قطعنامه 2231 به صورت خودکار بازخواهند گشت. این همان سازوکاری است که آمریکا در تلاش برای استفاده از آن است. آن‌ها در حالی که از توافق هسته‌ای خارج شده‌اند استدلال می‌کنند که به عنوان کشوری که عضو اولیه برجام بوده می‌توانند بازگشت تحریم‌ها ذیل قطعنامه 2231 را پیگیری کنند. دیگر نکته مهم در این بحث این است که در صورت استفاده از مکانیسم ماشه، در شورای امنیت درباره تداوم تعلیق تحریم‌ها رای‌گیری خواهد شد. به این ترتیب کشورهای مخالف می‌توانند تعلیق تحریم‌ها را وتو کنند و امکان وتو برای بازگشت‌ها تحریم‌ها وجود ندارد.
آمریکا و صادرات جنگ
در خاورمیانه دهه‌هاست که جنگ است و جنگ. کشورهای منطقه بزرگ‌ترین خریدار سلاح و مهمات جنگی هستند. بر اساس آماری که پورتال «Statisa» از منابع آماری مختلف جمع‌آوری کرده، بین سال‌های 2015 تا 2019 عربستان سعودی بیشترین واردات تسلیحات از آمریکا را داشته است. سال 96 ترامپ با سفر به عربستان قراردادی 280 میلیارد دلاری با آن‌ها امضا کرد که 110 میلیارد دلار آن تسلحیات و جنگ‌افزارهای نظامی بود. البته طمع فروش تسلیحات به همین جا ختم نشد و ترامپ در سفر دیگر به عربستان سلاح‌های مختلفی به ارزی 8 میلیارد و 100 میلیون دلار به عربستان سعودی فروخت. پس از عربستان کشورهای استرالیا، امارات متحده عربی، کره جنوبی، ژاپن و قطر بیشترین خریدار جنگ‌افزار از آمریکا هستند. دو رتبه بعدی باز هم متعلق به آسیا و همسایگان ایران است و عراق و رژیم اسراییل بالاتر از بریتانیا و ایتالیا از مشتریان تسلیحات نظامی آمریکا محسوب می‌شوند. البته صادرات سلاح آمریکا محدود به آسیا نیست و طبق گزارش موسسه صلح استکهلم صادرات تسلیحات ایالات متحده در سال ۲۰۱۹ به ۹۶ کشور جهان گسترش یافته است. بر اساس آمار این موسسه، 36 درصد کل تسلحیات جهان را آمریکا تامین می‌کند.
خاورمیانه چطور انبارباروت است؟
آمریکا تنها کشوری نیست که با فروش بی‌حدو حصر سلاح، خاورمیانه را تبدیل به انبارباروت کرده است. آمارها نشان می‌دهد که پس از آمریکا روسیه 21 درصد صادرات جنگ‌افزار دنیا را تامین می‌کند. طبق آمار عربستان، رژیم اسراییل، مصر، امارات متحده عربی و قطر عمده خریداران سلاح روسی هستند. آمارها نشان می‌دهد که در پنج سال گذشته صادرات سلاح به کشورهای جهان و خاورمیانه افزایش داشته است.پس از این آمریکا و روسیه کشورهای فرانسه، آلمان، چین و بریتانیا قرار می‌گیرند. البته باید توجه داشت که هر چند هر یک از این کشورهای اروپایی آماری زیرده درصد در صادرات جنگ‌افزار را در اختیار دارند اما به عنوان کشورهای عضو اتحادیه اروپا مجموعا ۲۳ درصد از صادرات سلاح در جهان را به خود اختصاص داده‌اند. فرانسه، آلمان، انگلیس، اسپانیا و ایتالیا از جمله این کشورهای اروپایی هستند. نکته اینجاست که در میان صادرات جنگ‌افزار به کل کشورهای دنیا طبق گزارش موسسه صلح استکهلم واردات اسلحه در کشورهای خاورمیانه طی ۵ سال گذشته ۶۱ درصد افزایش یافته و ۳۵ درصدی مجموع خرید جهانی سلاح را به خود اختصاص داده است. عربستان طبق آمار امروز بزرگ‌ترین خریدار جنگ‌افزار در دنیا است.
تحریک ایران برای تمدید تحریم؟
آمریکا تا اواخر مهر تلاش می‌کند که از هر طریق تحریم تسلیحاتی ایران را تمدید کند. حتی برخی از تحلیل‌ها حاکی از این است که آمریکا و متحدانش در منطقه از جمله رژیم اسراییل در حال تحریک ایران هستند تا بتوانند دست‌مایه‌ای برای پیشبرد اهداف خود پیدا کنند. در همین راستا بعضی از تحلیل‌ها آتش‌سوزی‌های یک ماه اخیر در ایران به ویژه نطنز را در این چارچوب تحلیل می‌کنند. سایت خبری «بیزنس اینسایدر» حتی ادعا کرده بود که اسراییل با انفجار هدف‌های نظامی در ایران به دنبال ایجاد درگیری مختصر با ایران است پیش از انتخابات آمریکا است. شورای عالی امنیت ملی ایران نیز پیش از آتش‌سوزی نظنز در بیانیه‌ای تاکید کرد که مطرح کردن علت آتش‌سوزی به مصلحت نیست. اخیرا اما جواد کریمی قدوسی عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست‌خارجی مجلس یازدهم در توییتی نوشت: «گزینه رخنه در مسائل حراستی و حفاظتی جمع بندی قطعی ما است چراکه اگر از بیرون شیء با این نقطه برخورد می‌کرد، می‌بایست قطعاتی از آن مشاهده شود که طبق بررسی‌ها مطلقا چیزی یافت نشده است.»
حال باید دید که تا روز سرنوست‌ساز ۲۷ مهر موضوع تحریم‌های تسلحیاتی ایران چه ابعادی به خود خواهد گرفت.
