بی‌بی‌سی: ۱۷ ژوئن ۲۰۰۹ یک پسر ۱۱ ساله از بریتانیا به خانه‌اش در آمریکا بازگشت و ناخواسته چیزی را هم با خودش برد. چند روز بعد که او در یک برنامه آموزش مذهبی در سالیوان نیویورک شرکت داشت، غدد بزاقی‌اش ورم کردند. او مبتلا به اوریون شده بود، یک عفونت تنفسی که با قطرک‌های حاوی ویروس از راه هوا منتقل می‌شود. برنامه آموزشی ادامه داشت و ۴۰۰ کودک روزها چند ساعت با یکدیگر تماس طولانیِ رو در رو داشتند. در این نوع آموزش یهودیان اصول‌گرا، هرکس یک هم‌درس، چاوروسا، دارد که در دو سوی یک میز باریک می‌نشینند و متن تلمود را تجزیه و تحلیل کرده و با هم درباره آن بحث می‌کنند. دوره آموزش که تمام شد، ۲۲ کودک دیگر و سه بزرگسال مبتلا شده بودند. وقتی دانش آموزان به خانه‌هایشان بازگشتند، ویروس ابتدا در بروکلین و راکلند و بعد در اورنج و اوشن‌کانتی شیوع پیدا کرد. در کل این شیوع یک سال ادامه داشت و حداقل ۳۵۰۲ نفر به اوریون مبتلا شدند.

در بررسی این همه‌گیری، دانشمندان این احتمال را مطرح کردند که شاید آموزش به سبک چاوروسا، امکان "انتقال موثر ویروس اوریون" را فراهم کرده باشد. عجیب این بود که این ابرناقل، دوره کامل واکسن سه‌گانه (سرخک، اوریون، سرخجه) را زده بود. احتمالا او هم مانند دیگر کودکانی که واکسینه شده بودند، حدی از مصونیت داشته و فقط علائمی خفیف بدون عارضه خاصی پیدا کرده بود ولی هنوز می‌توانست ناقل ویروس باشد و آن را به دیگران منتقل کند. در حقیقت بسیاری از واکسن‌ها افراد را در برابر ابتلا صد در صد محافظت نمی‌کنند ولی می‌توانند جلوی بروز علائم بیماری را بگیرند. در نتیجه، افرادی که واکسینه شده‌اند بی‌آنکه بدانند ممکن است ناقل عامل بیماری‌زا باشند و آن را پخش کنند و حتی باعث همه‌گیری شوند.

ایمنی 'موثر' و ایمنی 'عفونت‌زدا'

واکسن دو جور مصونیت می‌تواند ایجاد کند. یکی مصونیت "موثر" نام دارد که در صورت ابتلا، مانع بیماری شدید می‌شود ولی نمی‌تواند جلوی ورود عامل بیماری‌زا به بدن یا تکثیر آن را بگیرد. نوع دیگر مصونیت "عفونت‌زدا" است که کاملا جلوی عامل بیماری‌زا را می‌گیرد و حتی از موارد بدون علامت هم جلوگیری می‌کند ولی به طرز شگفت‌انگیزی نادر است. مثلا برای ده‌ها سویه باکتری نِیسِریا مننژیتیدیس، عامل نوعی مننژیت، واکسن‌های بسیاری وجود دارند. سه نوع آن که در آمریکا استفاده می‌شوند، MCV۴, MPSV۴ و واکسن مننژیت بی، روی هم می‌توانند از ۸۵ تا ۹۰ درصد موارد بیماری جلوگیری کنند. با این حال معلوم شده افراد واکسینه هنوز مممکن است ناقل این باکتری باشند که می‌تواند در بینی یا پشت حلق پنهان شود و با عطسه یا سرفه، بوسیدن، سیگار شریکی یا ظرف مشترک به دیگران سرایت کنند. در مطالعه‌ای که روی دانشجویان در بریتانیا انجام شد، این واکسن چهار هفته بعد از تزریق هیچ تاثیری روی درصد افراد ناقل نداشت.

کیث نیل استاد همه‌گیرشناسی در دانشگاه ناتینگهام می‌گوید: "دو واکسن مننژیت می‌توانند دو تاثیر متفاوت بر قابلیت انتقال بیماری داشته باشند ولی در جوامعی که واکسیناسیون بهینه است، فقط عده کمی که به میکروب آلوده می‌شوند، به بیماری مننژیت مبتلا می‌شوند چون به آن مصونیت پیدا کرده‌اند".

احتمال ابتلا به سیاه سرفه، هپاتیت بی، اوریون و (گاهی، نه همیشه) آنفلوآنزا هم چه با واکسن چه بی‌واکسن وجود دارد اما این واکسن‌ها در جلوگیری از بیماری شدید یا نیاز به بستری در بیمارستان بسیار موثرند.

ایمنی عفونت‌زدا چیست؟

ایمنی موثر معمولا ناشی از فعالیت گلبول‌های سفید مانند لنفوسیت تی و بی و پادتن‌ها است در حالیکه مصونیت عفونت‌زدا محصول تولید پادتن است بخصوص پادتن‌های خنثی‌کننده که بدن را در برابر عوامل بیماری‌زا محافظت می‌کنند. آین پادتن‌ها به عوامل بیماری‌زا می‌چسبند و مانع تماس و تعامل آنها با سلول‌های هدف در مخاط بینی، گلو و ریه می‌شوند.

در مورد کرونا پادتن‌های خنثی‌کننده ویروس را شناسایی می‌کنند و به پروتئین شاخکی آن می‌چسبند که روی ویروس قرار دارد. ویروس کرونا از طریق همین پروتئین وارد سلول می‌شود. برای ایجاد مصونیت عفونت‌زدا، واکسن باید تولید این پادتن‌ها را آنقدر تحریک کنند تا هر ویروسی را که وارد بدن شده پیدا و بلافاصله خنثی کنند.

واکسن‌های کرونا چه نوع مصونیتی ایجاد می‌کنند؟

پروفسور نیل می‌گوید: "خلاصه‌اش این است که نمی‌دانیم چون اینها تازه ساخته شده‌اند".

تاکنون ارزیابی واکسن‌های کرونا بر اساس قابلیت آنها در جلوگیری از سرایت نبوده است هرچند اخیرا چنین ارزیابی‌ای، بعنوان هدف ثانوی برای بسیاری از این واکسن‌ها شروع شده است. در عوض اثربخشی این واکسن‌ها بر اساس تواناییشان در جلوگیری از بروز علائم ارزیابی شده است. دنی آلتمن استاد ایمن‌شناسی در دانشگاه امپریال کالج لندن می‌گوید: "یعنی ما با نوعی عمل گرایی هدف‌گذاری می‌کنیم".

در حال حاضر دانشمندان می‌دانند پادتن‌هایی که بعد از ابتلا به کرونا در بدن ساخته می‌شوند همیشه از بیماری مجدد جلوگیری نمی‌کند. یک تحقیق روی کارکنان مراقبت‌های بهداشتی در بریتانیا نشان داد ۱۷ درصد آنها که در زمان شروع این مطالعه احتمالا به دلیل آلودگی قبلی، در خونشان پادتن داشتند، دوباره مبتلا شدند ولی حدود ۶۶ درصدشان بدون علامت بودند. البته افراد بدون علامت هنوز می‌توانند ویروس را به دیگران منتقل کنند. پروفسور آلتمن می‌گوید: "من تقریبا نظرم این است که برای چنین ویروسی، این انتظارِ زیادی از واکسن است. این کار بسیار بسیار سخت است".

خوشبختانه این آخر داستان نیست. نشانه‌هایی وجود دارند که بعضی از واکسن‌های کرونا ممکن است سرایت را کم کنند حتی اگر کاملا از آن پیشگیری نکنند. یک احتمال این است که واکسن با کاهش تعداد ویروس در بدن احتمال انتقال به دیگران را کم می‌کند. پروفسور نیل می‌گوید: "اگر واکسن باعث کمتر شدن شدت بیماری شود، احتمال زیادی هست که در بدن مبتلایان ویروس کمتری تولید شود و کمتر ویروس را پخش کنند، البته فعلا این یک نظریه است".

معروف است که اثبات مصونیت عفونت‌زدا بسیار سخت است. در بیشتر کارآزمایی‌های بالینیِ واکسن‌ها، احتمال پیشگیری از سرایت بررسی نشده است. دانشمندان اکنون بررسی می‌کنند در مناطقی که ویروس پیشتر شیوع زیادی داشته، واکسن چه تاثیری بر نرخ ابتلا گذاشته است.

اگر واکسن موثر باشد، در بریتانیا انتظار می‌رود شیوع کرونا در خانه‌های سالمندان که برای واکسیناسیون اولویت داشتند، کمتر شود. اما به گفته پروفسور نیل مشکلی وجود دارد چون "هم محدودیت و تعطیلی هست هم واکسن. جدا کردن تاثیر این دو کار بسیار سختی است. آیا کم شدن ابتلا نتیجه واکسیناسیون است یا محدودیت و تعطیلی یا به احتمال بیشتر هردو؟"

اکنون می‌پردازیم به اینکه در حال حاضر درباره توانایی واکسن‌های کرونا در پیشگیری از سرایت چه می‌دانیم. توجه داشته باشید برای جلوگیری از سردرگمی، به توان واکسن‌ها در جلوگیری از علائم بیماری یا پیشگیری از بیماری اشاره نمی‌کنیم.

واکسن آکسفورد/استرازنکا

در تابستان بررسی اثربخشی این واکسن در میمون‌های رزوس که فیزیولوژی ریه آنها مانند انسان است، نتایج رضایت‌بخشی داشت. این مطالعه نشان داد این واکسن از ابتلای میمون‌ها جلوگیری نکرد اما از بیماری شدید محافظت شدند. احتمال ابتلای میمون‌های واکسینه شده مثل میمون‌هایی بود که واکسینه نشده بودند اما در مقایسه با میمون‌هایی که واکسینه نشده بودند، ویروس کمتری در ریه‌هایشان وجود داشت.

نویسندگان این پژوهش خاطرنشان کردند که شاید این واکسن جلوی سرایت را نگیرد، "ولی می‌تواند کاهشی قابل‌توجه در شدت بیماری ایجاد کند". با بررسی مرحله سوم آزمایش انسانی این واکسن، موضوع کمی پیچیده‌تر شد. این آزمایش انسانی فقط به این صورت نبود که داوطلبان را دو گروه کنند و به یک گروه دو نوبت واکسن بزنند و به یک گروه دو نوبت واکسن‌نما و چند هفته بعد پیگیری کنند ببینند آنها به کرونا مبتلا شده‌اند یا نه، بلکه از آنها خواسته شده بود هر هفته آزمایش کرونا بدهند تا مشخص شود آیا به بیماری بدون علامت مبتلا شده‌اند یا نه.

بر اساس نتایجی که چند هفته پیش منتشر شدند، این واکسن در پیشگیری از آلودگی کسانی که در نوبت اول نصف دُز و در نویت دوم دز کامل را دریافت کرده بودند، ۵۹ درصد اثربخش بود. این گروه جوان‌تر از میانگین سنی شرکت‌کنندگان در کارآزمایی بودند. در کسانی که دو دز کامل به آنها تزریق شده بود، این رقم به ۴ درصد کاهش پیدا می‌کرد. در این تحقیق تاثیر واکسن بر تعداد ویروس در ریه بیماران بررسی نشد.

پژوهشگران توضیح دادند که کاهش ابتلا و در نتیجه کمتر شدن احتمال سرایت، در گروهی که در نوبت اول نصف دز به آنها تزریق شد امیدوارکننده است اما برای تایید آن به یافته‌های بیشتری نیاز است. در آخرین بررسی که نتایجش هفته پیش اعلام شد، پس از یک ماهِ دیگر پیگیری شرکت‌کنندگان، موارد ابتلا بعد از یک دُز کامل که ویروس هم قابل‌ردیابی باشد، ۶۷ درصد کاهش پیدا کرده بود که حاکی از "قابلیت قابل توجه کاهش سرایت" است.

واکسن فایزر/بیوان‌تک:

هنوز هیچ مدرک قطعی وجود ندارد که نشان دهد واکسن فایزر/بیوان‌تک می‌تواند از ابتلا به کرونا و در نتیجه سرایت آن جلوگیری کند ولی نشانه‌هایی هستند که شاید این توانایی را داشته باشد. آلبرت بورلا مدیر عامل فایزر تقریبا یک ماه پیش گفت این واکسن در آزمایش حیوانی، سرایت ویروس را کاهش قابل توجهی داده است. این هنوز در انسان ثابت نشده است.

یک بررسی کوچک در اسرائیل نشان داد از ۱۰۲ نفر کادر درمان که دو دز واکسن را دریافت کرده بودند، فقط در دو نفر پادتن "کم" بود و در ۹۸ درصد دیگر در مقایسه با کسانی که به کرونامبتلا شده بودند، پادتن بیشتری تولید شده بود. این نتایج در یک بیانیه رسانه‌ای منتشر شدند که به نقل از سرپرست تحقیق، این حدس را مطرح می‌کرد که این واکنش قوی ایمنی احتمالا از ناقل بدون علامت شدن یا مبتلا کردن دیگران جلوگیری می‌کند.

با این حال به دلایل زیاد این نتایج را باید محتاطانه تفسیر کرد از جمله به دلیل کم بودن تعداد افراد مورد مطالعه و اینکه این بررسی همتاداوری نشده بود.

اخیرا وزارت بهداشت اسرائیل پرونده پزشکی یک میلیون نفر را بررسی کرد و متوجه شد یک هفته قبل از کامل شدن واکسیناسیون آنها، فقط تست کرونای ۳۱۷ نفر از ۷۱۵۴۲۵ مثبت شده بود. این یک کارآزمایی بالینی نبود و گروه شاهد (واکسینه نشده) نداشت و ممکن است این نتیجه به دلیل دیگری ایجاد شده باشد مثلا به دلیل محدودیت و تعطیلی‌ها. با اینحال نرخ ابتلا خیلی کمتر از جاهای دیگر بود (۰.۰۴ درصد) در حالیکه این رقم برای انگلستان در همان مقطع زمانی حدود ۱.۸۷ درصد بود.

خدمات بهداشتی درمانی ماکابی که از ارائه‌کنندگان این مراقبت‌ها در اسرائیل است نیز نتایج دلگرم کننده مشابهی را مطرح کرده است. از ۱۶۳ هزار نفری که دو نوبت واکسن را دریافت کرده بودند، فقط ۳۱ نفر مبتلا شدند، در مقایسه با ۶۵۰۰ ابتلا در بین کسانی که واکسینه نشده بودند.

واکسن مدرنا

با اینکه در کارآزمایی واکسن مدرنا احتمال سرایت، اختصاصی بررسی نشد، ولی شرکت‌کنندگان قبل از تزریق نوبت اول و دوم، از نظر آلودگی به کرونا آزمایش شدند که یعنی امکان مقایسه از نظر ابتلا وجود داشت. در مجموع، نتیجه تست ۱۴ نفر بعد از نوبت اول مثبت شد، در مقایسه با ۳۸ نفری که واکسن‌نما دریافت کرده بودند. این نشان می‌دهد شاید این واکسن بعد از یک نوبت بتواند از دو سوم موارد بدون علامت جلوگیری کند. با این حال این بررسیِ جنبی محدودیت‌هایی هم داشت. تعداد افرادی که نتیجه تستشان مثبت بود کم بود و به همین دلیل ممکن است این برآورد کاملا صحیح نباشد. این موضوع در گزارشی که به سازمان غذا و داروی آمریکا داده شد منعکس شده ولی هنوز همتاداوری نشده است.

واکسن نواواکس

این واکسن که هنوز در هیچ کشوری مجوز اضطراری نگرفته مانند سایر واکسن‌ها، نشان نداده که از ابتلا و سرایت در انسان جلوگیری می‌کند ولی در نوامبر بعضی از نتایج اولیه دانشمندان را هیجان‌زده کرد. این شرکت اعلام کرد واکسنش از شیوع ویروس در میمون‌های رزوس که دز کافی واکسن دریافت کرده بودند کاملا جلوگیری کرده است. این نتایج، واکسن نواواکس را در بین واکسن‌های منحصربه‌فردی قرار می‌دهد که توان پیشگیری کامل از سرایت بیماری بی‌علامت در میمون‌سانان را دارند. این نشانه‌ای امیدوارکننده تلقی می‌شود چون فیزیولوژی تنفسی میمون‌سانان مشابه انسان است. در حال حاضر دانشمندان منتظر هستند بیینند آیا این واکسن می‌تواند در انسان‌ها هم مصونیت عفونت‌زدا ایجاد کند یا خیر.

مصونیت جمعی ناقص

توان واکسن‌ها در جلوگیری از سرایت، بر مدت الزام رعایت فاصله اجتماعی و همچنین زمان لازم برای رسیدن به ایمنی جمعی تاثیر می‌گذارد.

مایکل هِد پژوهشگر ارشد تحقیقات بهداشت جهانی در دانشگاه ساتهمپتون می‌گوید: "اگر واکسن‌ها کاملا از سرایت جلوگیری نکنند، یعنی افراد بیشتری را باید واکسینه کنیم تا از آستانه ایمنی جمعی عبور کنیم و ابتلا را تا نزدیک صفر پایین بیاوریم".

او توضیح می‌دهد که آستانه ایمنی جمعی برای کرونا مشخص نیست چون هنوز با ابتلا جمعیتی بزرگ یا واکسیناسیون گسترده به آن نرسیده‌ایم. ایمنی جمعی محافظت غیرمستقیم از یک بیماری عفونی است که بعد از مصونیتِ جمعیتی بزرگ ایجاد می‌شود. رسیدن به این آستانه بستگی به عوامل مختلفی دارد، مانند ضریب سرایت یا عدد آر. عدد آر نمایانگر تعداد افرادی است که هر فرد ناقل آلوده می‌کند و بسیار متغیر است. برخی عوامل مثل محل زندگی، کشور، گونه ویروس، شرایط حاکم مانند محدودیت و تعطیلی هم بر عدد آر تاثیر می‌گذارند.

به عبارت دیگر تا دانشمندان شناخت عمیق‌تری پیدا نکنند آستانه مشخصی برای ایمنی جمعی وجود ندارد که همه جا صادق باشد ولی می‌توان تقریبی آن را تخمین زد. مثلا محاسبه نشان می‌دهد واکسنی که کاملا سرایت را متوقف کند، باید به ۶۰ تا ۷۲ درصد جمعیت تزریق شود تا ایمنی جمعی کاملا حاصل شود. ولی اگر اثربخشی واکسن ۸۰ درصد باشد، حدود ۷۵ تا ۹۰ درصد افراد باید واکسن زده باشند. این رقم بیشتر از اهداف واکسیناسیون در بسیاری از کشورهاست. مثلا بریتانیا قصد دارد تا پایان تابستان همه بزرگسالان را واکسینه کند که معادل ۵۱ میلیون از ۶۷.۵ میلیون نفر یعنی ۷۵ درصد جمعیت است؛ البته با این فرض که همه بزرگسالان تمایل یا سلامت کافی برای تزریق واکسن داشته باشند.

با این حال بسیاری از دانشمندان انتظار ندارند ویروس کرونا کاملا ریشه‌کن شود. هدف فعلا کاهش سرایت تا حد امکان است. دکتر هد می‌گوید: "حتی با واکسیناسیون، هنوز هم تعداد قابل توجهی افراد آسیب‌پذیر هستند بنابراین باز هم شاهد شیوع خواهیم بود که من فکر می‌کنم بیشتر محدود و محلی باشد هرچند همچنان باعث نگرانی و ایجاد بار بیماری خواهند شد".

بعضی دانشمندان استدلال می‌کنند که تاکید بر جلوگیری از سرایت گمراه کننده است چون وقتی افراد کافی واکسینه شوند، مهم نیست که ویروس توان انتقال داشته باشد چون تقریبا همه مصونیت دارند. با اینحال، این ممکن است برای افرادی که نمی‌توانند واکسن بزنند بسیار مهم باشد، مثلا زنان باردار، نوزادان یا کسانی که بیماری‌های جدی دارند. تا رسیدن به جواب، شاید بهتر باشد داستان پسر ۱۱ ساله مبتلا به اوریون را به خاطر بسپاریم و حتی اگر هم واکسن زده‌ایم، رویکردمان طوری باشد که انگار نزده‌ایم.