عهد عتيق و مناظرات امام رضا(ع) - آيت الله حسن زاده آملي

بر اساس احاديث و آموزه هاي کلامي شيعه، امام بايد داناترين و فاضل ترين فرد جامعه اسلامي باشد تا بتواند به آساني از عهده پاسخگويي به همه پرسش ها و چالش هاي علمي مربوط به اسلام و جامعه اسلامي برآيد.

بر اساس اين ديدگاه، امام حجت خدا بر مردم است و بايد از هر دانشي که براي هدايت مردم لازم است، برخوردار باشد. بر اساس احاديث و آموزه هاي ياد شده، گستره علم و دانش امام افزون بر قرآن و سنت، حوزه هاي ديگري از جمله کتب مقدسي همچون تورات، انجيل و زبور و زبان اقوام و ملل گوناگون را نيز دربر مي گيرد. آنان از طريق راه هايي همچون الهام و مانند آن از محتواي اصلي و تحريف نشده کتب نام برده و از تاريخ و تحولات آن با خبر بودند و از جمله در مناظره با اهل کتاب بدان ها استناد مي جستند.

آگاهي امام رضا(ع)از اين کتابها و استناد بدان ها در مناظرات خويش، در اين زمينه قابل ارزيابي است. مواردي از کتب مقدس که در مناظره هاي امام رضا(ع) با اهل کتاب مورد استناد قرار گرفته، از لحاظ انطباق با نسخه هاي موجود آن و نيز دلالت بر مدعاي آن حضرت، به چند دسته کلي قابل تقسيم است؛

دسته اي از موارد کاملا روشن و گويا بوده و در کتاب مقدس موجود نيز با همان وضوح و روشني آمده است. اين مستندات مدعاي امام را کاملاً و آشکارا ثابت مي کند و چنان که گزارش منابع اسلامي نيز نشان مي دهد، علماي طرف مناظره با آن حضرت در برابر احتجاج به اين موارد به کلي ساکت و ناتوان شدند. گزارش هاي مربوط به زنده شدن مردگان و شفا يافتن انواع بيماري ها و نيز نماز خواندن و روزه گرفتن حضرت عيسي(ع) از اين موارد است که امام رضا(ع) براي اثبات نادرستي اعتقاد به الوهيت حضرت عيسي(ع) به آنها استناد جستند.

برخي ديگر هرچند يک بيان کلي دارد، ولي قرايني که به همراه دارند دلالت آن را بر مدعاي امام تأييد مي کند. قرايني که هم در سخنان آن حضرت به عنوان مؤيد بر آن تأکيد شده و هم پيش از آن در خود کتب مقدس آمده است. بشارت حضرت موسي(ع) به بني اسرائيل مبني بر آمدن پيامبري همچون خود او در آينده و از ميان برادران بني اسرائيل از اين نمونه است.

دسته سوم از زباني نمادين برخوردارند و در آنها تشبيه و کنايه به کار رفته است. اين موارد به همين شکل در کتاب مقدس نيز آمده است، ولي جز با تفسيري که امام رضا(ع) ارائه مي کنند، بر مدعاي ايشان دلالت ندارند. خبر مربوط به درخشش نور از کوه «فاران» از اين قبيل است که حضرت رضا(ع) «فاران» را يکي از کوه هاي مکه خواندند و عبارت ياد شده را به نزول وحي بر رسول خدا(ص) بر فراز آن تفسير کردند.

دسته چهارم مواردي هستند که هرچند مورد پذيرش عالمان يهودي و مسيحي طرف گفتگو با امام قرار گرفتند و آنها بر وجود چنين گزارشهايي در تورات و انجيل صحه گذاشتند، ولي بررسي هاي انجام شده نشان مي دهند که فرازهاي مزبور آن گونه که امام ياد کرده اند، دست کم، در ترجمه هاي فارسي و عربي موجود از عهد قديم و جديد به چشم نمي خورد و احتمالا حذف و تحريف شده اند.

استناد حضرت بر سخنان يوحناي ديلمي مبني بر بشارت عيسي(ع) درباره پيامبراکرم(ص)، جانشين و اهل بيت او(ع) و نيز نام آنان از اين نمونه است. و سرانجام اينکه امام رضا(ع) در بخشي ديگر از مناظرات خود، بدون استناد به هيچ يک از کتب مقدس، از مواردي ياد کرده اند که يا به عنوان حقايق مسلم تاريخي و ديني براي آنان پذيرفته شده بوده و يا آنها بر اساس اصول مورد قبول خود چاره اي جز پذيرش آنها نداشتند.

اين موارد هرچند به عنوان گزارشهاي کتاب مقدس مورد استناد قرار نگرفته اند، ولي جزئيات کامل آن به اشکال گوناگون و گاه مبسوط در عهد قديم، عهد جديد و قرآن روايت شده است و همه پيروان اديان ابراهيمي دست کم از آن آگاهند.

براي مثال، هنگامي که دانشمند يهودي در اثبات نبوت حضرت موسي(ع) به معجزات گوناگون آن حضرت استناد جست، امام رضا(ع) فرمودند: شما خودتان اين معجزات را نديده ايد، بلکه از طريق اخبار متواتر شنيده ايد، و چون اخبار متواتري از معجزات حضرت عيسي(ع) و محمد(ص) نيز حکايت مي کنند، پس ناگزير بايد آنها را نيز به عنوان گواه صدق رسالت و نبوت آن دو پيامبر بپذيريد.

* حضرت آيت الله حسن زاده آملي