فراز نوشت: «بسته شدن یک کتابفروشی، توقف قلب تپنده یک شهر است»؛ این جمله دانی لافریر، نویسنده کانادایی تبار برای تعریف احوال این روزهای نشر و کتاب در سراسر دنیا مصداق مناسبی است. البته در ایران، شرایط ناپایدار کاغذ و سایر متریال اولیه در حوزه کتاب، وضعیت نشر را سال ها پیش از شیوع ویروس کرونا بیمار کرده بود. حال موج تازه این بیماری، از دست رفتن بازار شب عید و وضعیت نامعلوم نمایشگاه کتاب مزید بر علت شد تا نشر ایران در سال جاری نیز ، افق روشنی را پیش روی خود نبیند. در این میان از این نکته غافل نشویم که گسترش فضای مجازی و کسب و کار اینترنتی در حوزه کتاب و مورد استقبال واقع شدن اپلیکیشن های عرضه کتاب و کتاب صوتی حتی به صورت رایگان در سایت ها و کانال های تلگرامی، خود بستر نشر و عرضه فیزیکی کتاب را پرتنش کرده و حال با تاکید دوباره به در خانه ماندن، هرچقدر این نرم افزارهای آنلاین احتمالا به نان و نوا می رسند اما ناشران آسیب های جدی می بینند.
ناشران دولتی و ادامه بقا!
قبل از فراگیر شدن ویروس کرونا تا این سطح، بسیاری از ناشران، کاغذ و دیگر مایحتاج را نقد خریده بودند، پول چاپخانه، صحاف و … را هم نقد داده‌اند و کتاب‌ها را به‌خاطر بازار عید و نمایشگاه کتاب در انبارشان گذاشته بودند؛ کتاب هایی که حالا احتمالا روی دست آن ها مانده و تقریبا همه دریافتی‌هایی هم که منتظر بودند بگیرند به درخواست کتاب‌فروشی‌ها تا اطلاع ثانوی عقب افتاده است. در این میان، به نظر می رسد از این شرایط تنها ناشران دولتی جان سالم به در می برند.
«مجید صالحی»، مدیر مسئول انتشارات «شانی» در همین رابطه به «فراز» می گوید: «به دلیل سو مدیریت های اقتصادی که طی ماه های آخر سال ٩٨ صورت گرفت، تاثیر کرونا از حالت عادی بر همه حوزه ها سنگین تر بود. بسیاری از ناشران به دلیل آماده شدن برای نمایشگاه هزینه های بسیاری برای ترجمه و تولید کرده اند که البته تولید در همان زمان شایعه ورود کرونا در بهمن کاهش و بعد از تایید به طور کلی کنسل شد در حال حاضر ٧۵ درصد از چاپخانه ها کار نمیگیرند و اصلا نیرو ندارند. دفتر مرکزی انتشارات هم تعطیل است و کار متوقف شده است. تنها راه جبران خرید اینترنتی است که باز هم بسیاری از مردم اعتماد نمی کنند که بسته پستی به منزلشان برسد».
این ناشر ادامه می دهد:« البته مدیرانی که مجموعه کلانی در اختیار دارند نه برای یک سال بلکه برای حداقل چهار سالِ پیش رو هم کاغذ در سطح کلان خریداری کرده اند، به عبارتی آن ها هم هزینه تولید و هم کتاب های چاپ شده در انبار خود دارند. بنابراین تا پایان بحران و از چرخه خارج شدن نشرهای خصوصی و تازه کار، بقا خواهند داشت».
صالحی درباره تقلیل شمارگان کتاب ها اضافه می کند: « شاید بتوان گفت کتاب های درسی این روزها بیشترین شانس را برای ادامه حیات دارند. آن هم در بهترین حالت ممکن تیراژی بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ نسخه. کتب دیگر معمولا بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ نسخه در نوسان هستند. به نظر می رسد این روزها کتاب آخرین چیزی است که اکثریت مردم مایل به خرید آن هستند بنابراین ناشر ریسک بالاتر از این میزان تیراژ را به جان نمی خرد».
از فعالیت غیر نشری چاپخانه ها تا الکترونیکی شدن کتاب
از دهه های قبل ، افزایش کمی ناشران در کنار بی‌تفاوتی و عدم توجه به سایر ارکان نشر، اعم از کتاب‌فروشی‌ها، توزیع و کتاب‌خانه‌های عمومی وضعیت به‌هنجار نشر را بر هم زد. حال و در این برهه زمانی نیز، کتابفروشی ها که روزگاری توجیه اقتصادی داشتند و تعدادشان رو به افزایش بود، از کانون توجه و گردش مالی نشر تا حدود زیادی خارج شده اند. افزون بر این، اخبار ضد و نقیض درباره برگزار شدن یا نشدن نمایشگاه کتاب نیز به نوسان قیمت کاغذ دامن زد. از طرفی درحالی که وضعیت قیمت و دسترسی به کاغذ باید از اولویت‌های مسئولان باشد و همین حد کاغذ یا بیشتر را با سوبسید در اختیار ناشران قرار دهند اما گویی این دغدغه مدیران حوزه نشر نیست. در این میان چالش تازه ای که اهالی نشر با آن مواجه شده اند و ایرناپلاس نیز به آن اشاره کرده است، بحران تازه در چاپخانه‌هاست، بخش هایی که سهم مهمی در تولید کتاب دارند و ورشکستگی آن ها به معنی دشوارتر شدن دسترسی به کتاب خواهد بود. به نظر می رسد بسیاری از چاپخانه ها به دلیل نامناسب بودن وضعیت نشر، به سمت فعالیت‌های دیگر رفته‌اند چرا که ناشران هر روز به دنبال کمتر کردن تیراژ کتاب‌هایشان هستند. از طرفی برخی از ناشران کتابفروشی تأسیس کرده‌اند و با حذف چند قسمت از زنجیره نشر، به کار خود ادامه می‌دهند.
حمایت نمی کنید ضربه هم نزنید!
به بیان ساده تر این روزها اقتصاد پشت ویترین کتابفروشی ها جامانده است. «محمد نعیم محمدی» مدیر نشر «پالیز سخن» و عضو اتحادیه ناشران در باره اوضاع این روزهای بازار نشر به فراز می گوید:« ما پیش از کرونا نیزبه دلیل مشکلات ریشه ای که در نشر وجود داشت مجبور بودیم با بسیاری از همکاران در حوزه گرافیک و صفحه آرا دورکاری داشته باشیم و پروژه ای کار کنیم. حال این معضلات گسترده شده است. تعجب می کنم چطور است که صدای نشر آخر از همه هم شنیده نمی شود. در این شرایط که تمام ابعاد و اقشار نشر آسیب دیده اند، جای سوال است که نه تنها تمهیدی اندیشیده نمی شود ، بلکه همان کمکی که پیش تر برای خرید کاغذ به ناشران صورت می گرفت و ارز دولتی پرداخت می شد را هم حذف کرده اند. ما محصولی آماده عرضه داریم که می دانیم در شرایطی غیر از امروز، بسیار مورد اقبال مردم قرار می گرفت و پرکاربرد هم بود. اما حالا در این شرایط فلاکت بار اقتصادی و معیشتی مردم و حتی خودمان، نمی دانیم چطور آن را قیمت گذاری کنیم».
محمدی با اشاره به کارشکنی های داخلی در حوزه نشر ادامه می دهد:«مشکل این جاست که جدا ازمسائل اقتصادی و تحریم و ارز، کارشکنی های داخلی نیز در حوزه نشر وجود دارد و گویا افرادی از شرایط پیش آمده سواستفاده می کنند. یک روز خبری تیتر یک رسانه ها می شود که سلطان کاغذ دستگیر شد. قطعا این فرد مقادیر زیادی از کاغذ را احتکار کرده است. سوال اینجاست که آن کاغذ ها الان کجاست؟! چرا آن ها را وارد بازار نمی کنند؟! چرا این کاغذ را برای جبران مافات این چند دوره به ناشران نمی دهند تا آن بخش از کارشان که به دلیل بحران کاغذ متوقف شده بود، دوباره احیا شود؟ پس دستگیر شدن و نشدن این سلاطین چه فرقی به حال مردم دارد؟!»
این ناشر در پایان میانگین تیراژ کتاب ها در این دوران را چنین برآورد می کند:«در سطح کلان از ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ بعضا به زیر ۲۰۰ رسیده ایم. این میانگین نشرهای خصوصی است. باز نشرهای دولتی حال بهتری دارند چون صدایشان به گوش کسی می رسد ولی قالبا تا این رقم و چاپ دیجیتال نزول ارزش داشته ایم».
حال باید دید که ناشران در کوران بحران و طوفان حوادثی که پشت سرهم برسرشان آوار می شود تا کجا دوام می آورند. باید امیدوار بود که نیاز به کتاب در اندک مردم کتابخوان ایران باقی بماند تا بتواند چراغ کم سوی اقتصاد این حوزه را روشن نگاه دارد، واقعیت این است که اگر نیاز به کتاب حس شود ، حتما کتاب فروش خواهد رفت. به قول مولانا آب کم جو ، تشنگی آور به دست / تا بجوشد آبت از بالا و پست .
